ძველ საბერძნეთსა და რომში პანთეონებს ღმერთების სადიდებლად აშენებდნენ, ხოლო შუა საუკუნეებიდან მოყოლებული ეს სახელი უკვე გამოჩენილ ადამიანთა სასაფლაოებს უწოდეს ლონდონში, პარიზში და სხვა ქალაქებში. დღესდღეობით მსოფლიოში არსებული 15 პანთეონიდან  3 მხოლოდ თბილისშია, თუმცა 160 წლის განმავლობაში გაკეთებული სამივე სასაფლაო უკვე გაივსო, რის გამოც დედაქალაქის მერიამ მახათას მთაზე ახალი პანთეონის მოწყობა განიზრახა. მიუხედავად ამისა, კულტურის მუშაკთა ნაწილი განაწყენებული დარჩა, რადგან მათთვის ეს ადგილი არ არის მისაღები. თბილისის მერიის ცნობით, მთაწმინდის, დიდუბისა და საბურთალოს პანთეონებში სულ 6400–მდე ადამიანია დაკრძალული.

რას ნიშნავს პანთეონის იდეა და როგორ უნდა განისაზღვროს ის კრიტერიუმები, თუ ვინ იმსახურებს ადგილს ძველად მითოლოგიური ღმერთების ტაძრებად წოდებულ აკლდამებში? ჰყავდა თუ არა გასული ორი საუკუნის განმავლობაში საქართველოს იმდენი გენიოსი, რომ სამი პანთეონიც კი არ აღმოჩნდა საკმარისი? სჭირდება თუ არა საქართველოს კიდევ ერთი პანთეონი? როგორ აფასებენ გამოჩენილ ადამიანებს უცხოეთში და როგორ მიაგებენ მათ პატივს სიკვდილის შემდეგ? საიდან მოდის ე.წ. ქართული ინტელიგენციის წარმომადგენლების სურვილები, დაიკრძალონ პრესტიჟულ პანთეონში და ემორჩილება/ემორჩილებოდნენ თუ არა ხელისუფალნი ე.წ. ინტელიგენციის სურვილებს? – ამ საკითხებზე ნეტგაზეთი კლასიკური ფილოლოგიისა და მსოფლიო ლიტერატურის სპეციალისტს, საქართველოს რესპუბლიკური პარტიის დამფუძნებელსა და ლიდერს, ლევან ბერძენიშვილს ესაუბრა.

• რატომ დაერქვა მითოლოგიური ღმერთების პატივისცემად აშენებული პანთეონების სახელი გამოჩენილ ადამიანთა აკლდამებს? იყო თუ არა ეს შუა საუკუნეების ევროპული კულტურის ერთგვარი ტრანსფორმაცია?

მოგეხსენებათ, პანთეონი არის ბერძნული სიტყვა და ნიშნავს ყველა ღმერთს. ძირითადად ეს არის ტაძარი, რომელიც არა რომელიმე ერთ კონკრეტულ ღმერთს, არამედ ყველას ერთად ემსახურება. ასეთი პანთეონი მთელ კასტას შეესატყვისებოდა თავისით. მაგალითად, თუ ეს იყო კასტა ქურუმების, მათ შეესაბამებოდა ძალიან მკაცრი, მაგრამ სამართლიანი მსაჯული ღმერთი, რომელიც ჩვენი მორიგე ღმერთი იყო: ბერძნებისთვის – ზევსი, რომაელებისთვის – იუპიტერი… ოდინი, მითრა, ვარუნა – სხვადასხვა ხალხი. თუ სამხედრო წოდების ღმერთები იყვნენ: ტორი, მარსი, არესი და ა.შ. ეს ტერმინი შემდგომში იქცა იმ აკლდამების აღსანიშნავად, სადაც ღმერთებივით პატივსაცემ ადამიანებს კრძალავდნენ.

პანთეონი გულისხმობს, რომ ნაციას ასეთი კაცი ჰყავს სულ რამდენიმე და არა 1000, არა 5000 და ა.შ. მაგალითად, საფრანგეთში მწერლებიდან პანთეონში დაკრძალეს ჰიუგო, დიუმა და ზოლა. იქ არ არის ბალზაკი, კორნელი, სტენდალი, მარსელ პრუსტი და ა.შ. ანუ ძალიან ცოტა უნდა იყოს. მხოლოდ მთაწმინდაზეც კი ჩვენ უფრო მეტი გვყავს, ვიდრე ფრანგებს პანთეონში. ჩვენ პანთეონებს ხომ ვინ დაითვლის, რამდენი გვაქვს; თითქმის ყველა დიდ ქალაქში ცალკეა კიდევ ასეთი სასაფლაოები. ანუ პანთეონის იდეა მსოფლიოს ქვეყნებში, განსაკუთრებით, იტალიასა და საფრანგეთში უფრო განვითარებულია, ოღონდ არის თითო ასეთი ნაციონალური პანთეონი. პირველი, მეორე და მესამე ხარისხის პანთეონი საქართველოს გარდა საერთოდ არსად არის. მე მგონი, ეს ქართული გამოგონებაა, თან ძალიან სასაცილო. ეს მიუთითებს ჩვენს ქედმაღლობაზე და იმაზე, ყველას ჩვენი თავი რაღაც გვგგონია. რა მნიშნველობა აქვს, ვინ, სად დაიკრძალება ახლა; სტენდალი თუ პატარა სასაფლაოზეა დაკრძალული, ის მთაწმინდაზე დაკრძალულ ბევრ ქართველ მოღვაწეზე რამენაირად მნიშვნელოვანია მსოფლიოსთვის.

• ალექსანდრე ყაზბეგის დაღუპვის შემდეგ პუბლიცისტი კოტე მესხი წერდა, რომ “ასეთი პიროვნებისა და ერისკაცის დედაქალაქში არდასაფლავება დიდი ცოდვაა, რადგან ასეთი ადამიანები არც თავის ოჯახს და არც თავის სოფელს არ ეკუთვნიან.” როგორ ფიქრობთ, საქართველოს ამ მოკლე პერიოდში იმდენი გენიოსი ჰყავდა, რომ სამი პანთეონიც კი არ აღმოჩნდა საკმარისი?

ვფიქრობ, რომ საქართველოსთვის მთაწმინდის პანთეონიც მრავალი საუკუნის განმავლობაში საკმარისი იქნებოდა, თუ იქ მხოლოდ ისინი დაიკრძალებოდნენ, ვინც იმსახურებდა. ძალიან კარგი ხალხი დაიკრძალა მთაწმინდაზე. არც ერთზე არ მინდა ცალკე კონკრეტულად ლაპარაკი, მაგრამ გალაკტიონის შემდეგ იქ რომ სხვა საერთოდ აღარავინ დაკრძალულიყო, საქართველოს საერთოდ არაფერი დაუშავდებოდა. პირდაპირ გეუბნებით, ვერავინ იმ კრიტერიუმებს ვერ დააკმაყოფილებდა, რომელიც ვერ დაიმსახურა ვაჟა–ფშაველამ. თუმცა ყველაფერს წყვეტს სხვა ფაქტორები. ძირითადი ფაქტორი არის ის, რომ მერია და საქართველოს მთავრობა ვერ ერკვევა, ვინ, ვინ არის ამ საკითხებში. ამიტომ შეშინებულები არიან და ჰგონიათ, რომ ვიღაც თუ არ დაკრძალეს პანთეონში, ეს უვიცობაში ჩაეთვლებათ. არსებობს კანონი, რომელსაც არ იცავენ: უნდა გავიდეს გარკვეული დრო და ნაციამ თვითონ გადაწყვიტოს მერე, უნდა გადაასვენონ თუ არა. თუ ეს გაკეთდა ვაჟა–ფშაველასა და ნიკოლოზ ბარათაშვილის შემთხვევაში, რამენაირად სხვა გაცილებით მომცრო ტალანტებიც აიტანენ იმას, რომ სხვაგან დაიკრძალონ. კონსტანტინე გამსახურდია დაკრძალული არ არის მთაწმინდაზე, მაგრამ ამით არ გახდა ამ პანთეონში დაკრძალულებზე ნაკლები.

ის ნათქვამი, რომ “თავის ოჯახს არ ეკუთვნის მხოლოდ” და პანთეონში უნდა დაიკრძალოს, არის შეცდომა. ძალიან ბევრი დიდი ადამიანი არის დაკრძალული ძალიან პატარა ქალაქში და სოფელში, მაგრამ ამით არაფერი შავდება. გაიხსენეთ გუსტავ ფლობერი… მე მგონი, არ არის ცუდი მწერალი; მსოფლიოს 10 საუკეთესო წიგნში, რომელიც ნორვეგიაში გამოქვეყნდა, 2 მისი ნაწარმოები მოხვდა, თუმცა დაკრძალულია პატარა ქალაქში. კამიუ არ არის დაკრძალული დიდ ქალაქში. ფოლკნერზე და ასეთ ხალხზე არ ვლაპარაკობ ახლა, ამერიკაში საერთოდ არ აქვთ პანთეონი. ეს არ ნიშნავს იმას, რომ ფოლკნერსა და ჰემინგუეის არ ვცემთ პატივს. თავისთავად, შეცდომაა, თუ ვფიქრობთ, რომ ისინი არ არიან დაფასებულები.

ის, რომ ახლა ხალხი აპროტესტებს, რომ იქ კი არა, აქ მინდა დამკრძალონ, ეს სასაცილოა და იმსახურებს არა ინტერვიუს, არამედ კარგ სატირულ ნაწარმოებს… იმსახურებს არისტოფანეს კალამს, გაცილებით სასაცილო შეიძლება გამოვიდეს. არაფერი ისეთი სასაცილო არ არის, როგორც სიკვდილის მერე უკვდავებაზე მეოცნებე კაცუნების ფორიაქი, რაც ახლა ხდება საქართველოში. ძალიან სასაცილოა, მაგრამ მერიას არ ეცინება იმიტომ, რომ შეშინებულია. მას ჰგონია, რომ ქვეყანა სავსეა გენიოსებით იმიტომ, რომ თვითონ თავის ინტელექტუალურ შესაძლებლობებში ბოლომდე დარწმუნებული არ არის. იცოდეთ, რომ ყველა მექრთამე ხელისუფლება იქნება შეშინებული ე.წ. ინტელიგენციის მხრიდან.

• რა არის ამის ნიშანი?

ბოლო დაკრძალვები აჩვენებს, რომ ხელისუფლება საერთოდ ვერ ერკვევა, ვინ, ვინ არის. არასწორი აღზევება ხდება ადამიანების და ზოგიერთის არასწორი დაღზევება. მაგალითად, მე ვერავინ ამიხსნის, როგორ მოხდა, რომ თუნდაც ერთი მსახიობი იყოს მთაწმინდის პანთეონში და ის არ იყოს კავკასიელ გენიოსად და ა.შ. შერაცხული რამაზ ჩხიკვაძე, რომლისთვისაც არ აღმოჩნდა საკმარისი მისი ტალანტი. სამაგიეროდ, სხვებისთვის აღმოჩნდა საკმარისი; ზოგიერთი ისეთია დაკრძალული მთაწმინდაზე, იმის მერე, ბარათაშვილი არ დაკრძალესო, რომ ეთქვათ, გაგიკვირდებოდა. არ ვიცი, როგორ უშვებს საზოგადოება ასეთ შეცდომებს, მაგრამ გეუბნებით: მთავრობა არ არის თავის თავში დარწმუნებული… არასდროს არც ერთი კორუმპირებული მთავრობა არ არის დარწმუნებული. პოლიტიკოსებს ეშინიათ კულტურის მუშაკების და ფიქრობენ, რომ ისინი გენიოსები არიან.

• რადგან თავადაც ახსენეთ ხელისუფლების არასათანადო კომპეტენცია და შიშის ფაქტორი, აქვე გკითხავთ საზოგადოებაში არსებულ კიდევ ერთ მოსაზრებაზე. როგორ ფიქრობთ, ცდილობენ თუ არა ხელისუფლებები კულტურის მუშაკების გულის მოგებით ელექტორატის შენარჩუნებას ან გაზრდას? რის გამო ვერ მიდიან თითქმის ვერასდროს მათ წინააღმდეგ?

ხელისუფლება, რომელიც თვითონ არ არის თავის თავში დარწმუნებული, ვერ ერკვევა რა, კულტურულ საკითხებში, შეშინებულია, რომ ეტყვიან, ეს კაცი გენიოსია და უნდა დაიკრძალოს მთაწმინდაზე, იჯერებს. მას არ აქვს საშუალება და უნარი, თვითონ იფიქროს და მიიღოს გადაწყვეტილება. არც ისტორიასა და ხალხს ანდობს ამას, რითაც არ იცავს კანონს, რომ უნდა გავიდეს 15, 30 ან 40 წელი, გაირკვეს, ვინ, ვინ არის და მერე გადაასვენონ. ათასი გენიოსი სად ჰყავდა საქართველოს? როგორ შეიძლებოდა 1000 და 5000-კაციანი პანთეონი ჰქონოდა საქართველოს? წარმოუდგენელია, უბრალოდ, მაგრამ არ მიკვირს. მახსოვს კარგად, საქართველომ როგორ დაასახელა თავისი 50 გამოჩენილი ადამიანი. მათ რიგებში 7 მღვდელმთავარი იყო და ბარათაშვილი ვერ მოხვდა. ასე რომ, მთავრობის გარდა, საზოგადოებაც ძალიან დაბნეულია იმის გარკვევაში, თუ ვინ, ვინ არის. როგორც ჩანს, ასე იოლად ვერ წყდება, ამიტომ ეს საკითხი უნდა მივანდოთ ისტორიას. ანუ უნდა არსებობდეს კანონი, რომელიც იტყვის, რომ 30–40 წლის მერე განვიხილოთ ეს საკითხები და არა დღეს ან ხვალ.

• საზოგადოების ნაწილი დღეს მიიჩნევს, რომ გლოვა იმდენად ინტიმური სფეროა, ადამიანები საკუთარ საოჯახო სასაფლაოებზე უნდა იკრძალებოდნენ, ხოლო თუ ისინი გენიოსები არიან, შთამომავლები მათ საფლავებზე ვარდებს მაინც დადებენ. რა თქმა უნდა, აქ არ მოიაზრება შოთა რუსთაველის, დავით აღმაშენებლის და ილია ჭავჭავაძის მსგავსი ღვაწლმოსილი პიროვნებები. ეთანხმებით ამ მოსაზრებას?

ჩვენ რომ მაგდენი გვესმოდეს, რუსთაველს ერთ ცარიელ საფლავს მაინც გავუკეთებდით მთაწმინდის პანთეონში. თუმცა რუსთაველი არ გვყავს ჩვენ და იმას ვფიქრობთ, ხვალ რომ მოგვიკვდება “ჭ” კლასის მწერალი, სად დავკრძალოთ. თუ ადამიანი დიდია, ყვავილს დაიმსახურებს ნებისმიერ დროსა და ადგილას. ვაჟა–ფშაველა ჩარგალში რომ იყოს დაკრძალული, ჩვენ წავიდოდით და იქ მივაგებდით პატივს. ასევე, ავდივართ მონმარტზე და პატივს მივაგებთ სტენდალს, რომელიც არ არის პანთეონში დაკრძალული. პანთეონში დაკრძაულია დიუმა, ზოლა და ჰიუგო, მაგრამ ბალზაკი და მოლიერი – არა. თუ გინდათ მოლიერის, ბალზაკისა და მარსელ პრუსტის პატივისცემა, პერ-ლაშეზის სასაფლაოზე უნდა წახვიდეთ. სარტრის სანახავად საერთოდ პატარა სასაფლაოზე მიდიხართ. ეს არ არის ისეთი მნიშვნელოვანი, რომ ყველა ერთ ადგილას იყოს თავმოყრილი; ხალხი ყოველთვის მივა იქ, სადაც საჭიროა. მათ შორის, არაფერი დააკლდა კონსტანტინე გამსახურდიას დიდებას იმით, რომ არ არის დაკრძალული მთაწმინდაზე. რამხელაც იყო, იმხელა დარჩა – არც მომატებია და არც დაკლებია რამე იმით, რომ მოკრძალებულად არის საკუთარი სახლის ეზოში დაკრძალული.

არ არის ჩვენი მთავარი საფიქრალი, რომ არიქა, ახლა სად მივაგოთ პატივი. თუ რუსთაველს ვერც ერთ პანთეონში მივაგებთ პატივს, დანარჩენები საერთოდ რომ არ გვახსოვდეს, ბევრი არაფერი დაშავდება. პატივი გულში უნდა მიაგო. 50 კაცში ბარათაშვილს რომ არ დაასახელებ, იქ რა პატივისცემაზე და ცოდნაზეა ლაპარაკი…

• თბილისის მერიის ინიციატივას, რომ მახათას მთაზე ახალი, 1.5 მილიონი ლარის ღირებულების პანთეონი გაკეთდეს, ცნობილ პიროვნებათა ნაწილი უარყოფითად შეხვდა და დიდუბის პანთეონის ტერიტორიის გაფართოება მოითხოვა ეკლესიასა და სასაფლაოს შორის ღობის მოხსნის­ ხარჯზე. ისინი ამას ეროვნულ საქმედ მიიჩნევენ, საპატრიარქო კი თანახმაა დიდუბის ეკლესიის ეზოს შევიწროებაზე. რატომ იწუნებენ პანთეონში მოხვედრის პოტენციური კანდიდატები მახათას მთას და რატომ არის მათთვის პრიორიტეტული დედაქალაქის ცენტრში არსებულ დიდუბის პანთეონში დასაფლავება?

მერიას მიაჩნია, რომ ეს არის მთავარი საკითხი. ამიტომ მახათას მთაზე უნდა გამოყოს ტერიტორია, ხოლო კულტურის მუშაკებს მიაჩნიათ, რომ მახათას მთა შორსაა. ანუ სიკვდილის მერეც ისინი ფიქრობენ მანძილზე, პრესტიჟზე და ა.შ. სამახათო მწერალიც არ გვყავს… არა, სამახათო კი გვყავს, მაგრამ მახათას მთაზე დასაკრძალი მწერლები არ გვყავს.

• მათი ნაწილი მიიჩნევს, რომ ჭირისუფალს გაუჭირდება მახათას მთაზე ასვლა. ერთ–ერთი პოტენციური კანდიდატი პანთეონში დაკრძალვის პირდაპირ ამბობს ამას და სწორედ ამის გამო უნდათ დიდუბის პანთეონის გაფართოება. რა ვნება და სურვილია ეს?

მახათას მთა ძალიან შორსაა ქალაქის ცენტრიდან. თუმცა, ვისაც უნდა პატივისცემა ბალზაკის, პერ-ლაშეზის სასაფლაოზეც მიდიან და მახათას მთა რა ყოფილა ასეთი… ისედაც უბედურია ჭირისუფალი და ეს, მე მგონი, ცოტა გადაჭარბებულია. მახათას მთაზე კი არა, ლამის მცხეთასთან არის ჩვენი მთავარი სასაფლაო და უპატრონოდ არავინ დარჩენილა – მუხათგვერდში დავდივართ ჩვენ. ეს არის ლაპარაკი იმ ხალხისა, რომელსაც სიცოცხლეშივე უნდა თქვას, რომ მკვდარიც იქნება დასაფასებელი. არც კი გვაცლიან. იქნებ კვდება, ბატონო, და არ მიგვაჩნია პანთეონში დასაკრძალად. წინასწარ აქვთ დაბევებული ადგილები. უნდა გითხრათ, რომ თავისთავად ეს არის სისულელე. ადამიანი იმსახურებს პატივისცემას არა იმით, რომ კარგი მომღერალია, მოცეკვავე და ა.შ. ამას ხალხის სიყვარული სჭირდება – ამ სიყვარულს შეუძლია გაუძლოს დროს. მაგალითად, მთაწმინდაზე დაკრძალული ხალხი რომ არ დაეკრძალათ იქ და გასულიყო 30 წელი, ზოგიერთ მათგანს შინაურის გარდა, ვერავინ გაიხსენებდა: დაანებებდნენ თავს და არ შეაწუხებდნენ, ხოლო ზოგიერთს დაკრძალავდნენ.

თავს ვიკავებ გვარების დასახელებისგან. მით უმეტეს, გურულებს პრეტენზია არ უნდა გვქონდეს ამაზე: ერთი სოფლიდან ორი კაცი გვყავს იქ დაკრძალული. არ შეიძლება, რომ პანთეონი გახდეს ოჯახების, გვარებისა და სამეგობრო–საძმაკაცოების ჩაწყობის ამბები. ჩაეწყო ხალხი, ჩააწყვეს… როცა გალაკტიონი ხარ, არ გჭირდება ჩაწყობა, თუმცა ბარათაშვილს პატრონი დასჭირდა მაინც საქართველოში. რამდენი ისეთი პატრონიანი აღმოჩნდა, რომლებსაც ბარათაშვილის ფრჩხილის ფასი არაფერი გაუკეთებიათ. ამიტომ ამ ხალხის, მწერლების, პოეტებისა და სხვა კანდიდატების ლაპარაკს საერთოდ არ უნდა მოვუსმინოთ იმიტომ, რომ ისინი ცოცხლები არიან. რომ გარდაიცვლებიან, მერე ვიფიქროთ, რა ვუყოთ და სად გადავასვენოთ.

მესმის მათი ერთმანეთისადმი მხარდაჭერა, მაგრამ გეუბნებით, საქართველოს ახლა არ ჰყავს არც ერთი პიროვნება, ვინც შეიძლება მთაწმინდაზე დავკრძალოთ… ყველა ერთად რომ დაიხოცოს, მთაწმინდაზე დასაკრძალი არც ერთი არაა. გალაკტიონამდეც შეგვეძლო, ძალიან ბევრი ვინმე არ დაგვეკრძალა პანთეონში. თუ სიდიდეზეა ლაპარაკი, უნდა დაკრძალო ის, რომელიც სარგებლობს საერთო სახალხო სიყვარულით. 17 მარტს, გალაკტიონის თვითმკვლელობის დღეს, ფეისბუკმა აჩვენა, რომ იგი ერთადერთი ინტერესის საგანია საქართველოში. საერთოდ არ აინტერესებთ არც ერთი სხვა მწერალი, საერთოდ არავის ახსენებენ… ბარათაშვილის და ვაჟა–ფშაველას რეიტინგი ოდნავ გაიზარდა, მაგრამ გალაკტიონის არის ცაში ასული. ამიტომ გასაგებია, რომ მასთან არ არის პრობლემა. თუმცა, თავის დროზე, მერიები, სხვადასხვა ორგანოები განიხილავდნენ, ეკუთვნის თუ არა გალაკტიონს მთაწმინდაზე დაკრძალვა და შიშობდნენ, რომ ხალხი არ მოვაო. აი, ასე იცნობდნენ საკუთარ კულტურას. გალაკტიონის დაკრძალვაზე იმდენი ხალხი მივიდა, რომ მთიდან ვერ ჩამოყარეს და გზა ვერ გახსნეს, სინამდვილეში.

• შეიძლება ითქვას, რომ საქართველოში პანთეონმა უკვე დაკარგა ის დანიშნულება, რის გამოც შეიქმნა თავდაპირველად? იქცა თუ არა ის ჩვეულებრივ სასაფლაოდ?

რა თქმა უნდა, დაკარგა. ჩემი აზრით, თუ არის საშაულება, ვინც ვერ იმსახურებს მთაწმინდის პანთეონს, მათი საფლავები ნელ–ნელა სხვაგან უნდა გადაიტანონ, ხოლო ყველა სხვა პანთეონი დაიხუროს. რომელ ნაციას ჰყოლია 50 ადამიანზე მეტი გენიოსი, ჩვენ რომ გვყავდეს ათასობით გენიოსი… რა თქმა უნდა, საბურთალოს პანთეონი არის ხუმრობა. ეს სერიოზული საქმე არ არის. ხალხი იქ ხვდება რომელიღაც კავშირში წევრობის გამო. ფიგურალურად, საქართველოში გვყავდა 4–7 უზარმაზარი პოეტი. ზოგი ოთხს იტყვის, ზოგი შვიდს, ხოლო ვინმე ისეთია, შეიძლება ათს ითვლიდეს. მწერლები და პროზაიკოსები ნაკლებად გვყავდა, ორი ან სამი თუ შეემატებოდა. ესენი არიან ჩვენი საზოგადო მოღვაწეები და დამთავრდა. ამით ჩვენ კიდევ შეგვიძლია 20 საუკუნე ვიცხოვროთ ისე, რომ მთაწმინდის პანთეონი გვეყოს, თუ რეალურად მათ დავკრძალავთ იქ, ვინც იმსახურებს.

გარდა ამისა, გეუბნებით, რომ არ არის წესი და აუცილებლობა, რომ ყველა გენიოსი ერთ ადგილას იყოს თავმოყრილი. გვაქვს შესანიშნავი მაგალითები… ბალზაკი ძალიან დიდია, მაგრამ არ არის პანთეონში დაკრძალული. შეიძლება ვინმესთვის სადავოა, ფლობერი უფრო დიდია თუ ზოლა, მაგრამ ჩემთვის არ არის სადაო. ვიცი, რომ ფლობერი არის ათი ზოლას ტოლი. თუმცა ფრანგებმა ზოლა დაკრძალეს პანთეონში, ხოლო ფლობერი რუანის გარეუბანშია დაკრძალული. მოცარტი კი ვენის გარეუბნის საერთო საფლავშია დაკრძალული; ცარიელი საფლავი გაუკეთეს იქ, სადაც ბეთჰოვენი და სხვები არიან, რომ იქაც ვიღაც მივიდეს და ყვავილი დადოს. ჩვენ ესეც კი ვერ გავუკეთეთ რუსთაველს და ახლა იმაზე ჩხუბობენ, სად უნდა დაკრძალონ ვიღაც “ჭ” კლასის კულტურის მუშაკი. მე უნდა ავღელვდე ახლა, მახათაზე თუ დაიკრძალება, რა ეშველება ჭირუსუფალს და ა.შ. ეს არ არის სერიოზული ლაპარაკი. არც ერთ პანთეონში დაიკრძალონ; ჩვეულებრივი წესით, სადაც ჩვენ, უბრალო მოკვდავებს, დაგვკრძალავენ ახლობლები, ისინიც ასე დაკრძალონ.

არ გვყავს გენიოსები და არაფერია სანერვიულო. როდესაც გვყავდა, იმას ვერ მოვუარეთ. ილია ჭავჭავაძე რომ არ ყოფილიყო, ბარათაშვილის ნეშტიც კი დაგვეკარგებოდა, არათუ მისი პოეზია და ყველაფერი. ასეთ დროს, როცა იცი, რომ რუსთაველს საფლავი არ აქვს და ბარათაშვილი ორჯერ გადასვენებულია, ცოტა უხერხულად უნდა იგრძნოს თავი ქართული ე.წ. ინტელიგენციის წარმომადგენელმა, რომელიც გვიყვება, სად უნდა იყოს მისი საფლავი. ძალიან სასაცილოა, უბრალოდ. ისეთ თემას ეხება, რომ ფრთხილად უნდა ვილაპარაკოთ. ვერ დავარღვევ დაუწერელ კანონს: de mortuis aut bene aut nihil (მკვდრებზე ან კარგს ამბობენ, ან არაფერს), ხოლო ესენი ცოცხალი მკვდრები არიან და ამიტომ უხერხულია მათზე ლაპარაკი. თუმცა მათი კოლექტიური პროტესტი, რომ არ წავლენ მახათას მთაზე… ნუ წავლენ, კაცო, დაიმარხონ ჩვეულებრივად, ბებიების, სიდედრების და ნათესავების გვერდით. რა პრობლემაა?!