როგორ შეიძლება სახელმწიფო დაეხმაროს იმ ადამიანებს, რომლებიც არაფორმალურ სექტორში არიან დასაქმებულები და კორონავირუსის პანდემიის პირობებში შემოსავლის გარეშე დარჩნენ? „ნეტგაზეთი“ ამ და მომიჯნავე საკითხებზე ესაუბრება სოციალური პოლიტიკის მკვლევარ ანა დიაკონიძეს.

ანა დიაკონიძე საქართველოს საზოგადოებრივ საქმეთა ინსტიტუტის (GIPA-ს) სოციალურ მეცნიერებათა სკოლის სოციოლოგიის საბაკალავრო პროგრამის ხელმძღვანელია. ქვემოთ გთავაზობთ მასთან ინტერვიუს:

სახელმწიფომ დაიწყო საუბარი უშემოსავლოდ დარჩენილი მოქალაქეების დახმარებაზე. იყო საუბარი თვეში 150 ლარზე 6 თვის განმავლობაში,  შემდეგ კი პრემიერმა განაცხადა, რომ პირდაპირი დახმარება საარსებო მინიმუმზე დაბალი არ უნდა იყოს… თუმცა არსებობენ მოქალაქეები, რომელთა შემოსავლების კლება თუ გაქრობა სახელმწიფოსთვის უჩინარი რჩება და შეიძლება ამ ბენეფიტს მიღმა აღმოჩნდნენ, — არაფორმალურ სექტორში დასაქმებულები. ვინ არიან და დაახლოებით რა რაოდენობით არიან ასეთი ადამიანები?

თავდაპირველად უნდა ვთქვათ, რომ ჩვენ ამ წუთას ვსაუბრობთ იმაზე, თუ როგორ როგორ იქცევა სახელმწიფო კრიზისის პერიოდში და არა იმაზე, თუ როგორი შეიძლება სხვადასხვა პოლიტიკა იყოს ჩვეულებრივ პირობებში. მართალია, ამ კრიზისმა დაგვანახა პრობლემები, რაც შემდეგ უნდა გავითვალისწინოთ, მაგრამ ახლა, კრიზისის პერიოდში, ის ღონისძიებები, რასაც მიმართავს სახელმწიფო, ძალიან სწრაფად განხორციელებადი და ადმინისტრაციულად მარტივად გასაკეთებელი უნდა იყოს.

როგორც ამ ეტაპზე განცხადებებიდან გავიგეთ, დახმარებების გამოყოფა განიხილება მათთვის, ვისი საშემოსავლო გადასახადიც აღარ იქნება გადახდილი მას შემდეგ, რაც კრიზისი დაიწყო.    ფორმალურ სექტორში დასაქმებულების შემთხვევაში, ეს იმის დანახვის საუკეთესო გზაა, თუ ვინ დაკარგა სამუშაო –   ვისზე ირიცხებოდა საშემოსავლო გადასახადი და ვისზე შეწყდება, რადგან  მას შეუწყდა ხელფასის ჩარიცხვა.

ეს ლოგიკურია. აქ პრობლემა ის არის, რომ ფორმალურად დასაქმებულების წილი ცოტაა ქვეყანაში და ბევრი ადამიანი, ვინც არაფორმალური შრომითაა დაკავებული, ამ ინიციატივის მიღმა რჩება. ეს ინიციატივა ვერაფრით დაეხმარება არაფორმალურად მშრომელებს.

რაც შეეხება ასეთების რაოდენობას: საქსტატის სამუშაო ძალის კვლევის მონაცემებით, არასასოფლო- სამეურნეო სფეროში არაფორმალური შრომით დაკავებულია სამუშაო ძალის 36.2% [სამუშაო ძალა 1.91 მლნ ადამიანია]. 

რა შეზღუდვები შეიძლება ამ მონაცემს ჰქონდეს?

ვერ გავაკეთებ კომენტარს კონკრეტულად ამ კვლევის მეთოდოლოგიაზე, თუმცა ზოგადი შეზღუდვები სამუშაო ძალის კვლევებს ნამდვილად აქვს. აქ ორი საკითხია, რისი გათვალისწინებითაც, შესაძლოა, ასეთი ადამიანების რიცხვი კიდევ უფრო მეტი იყოს.

პირველი: როდესაც მკვლევარი მოქალაქესთან მიდის კითხვარით, ის ხშირად აღიქმება, როგორც სახელმწიფოს წარმომადგენელი და ადამიანები მალავენ ფაქტებს. ეს ზოგადად ასე ხდება, განსაკუთრებით, განვითარებად ქვეყნებში, — თუ ადამიანი რაიმე ბენეფიტს იღებს ან რაიმე პროგრამაშია ჩართული, ფიქრობს, რომ თუ რაიმე შემოსავალი აქვს და ამას გამოკითხვისას იტყვის, ეს შემდეგ მასზე ცუდად იმოქმედებს, დაკარგავს ამ ბენეფიტს.

შეიძლება ასეთი ფიქრები არ ჰქონდეს, მაგრამ მეორე ფაქტორი არის ის, რომ ადამიანი შესაძლოა არ ანიჭებდეს მნიშვნელობას თავის ეკონომიკურ საქმიანობას. მაგალითად, ქუჩაში წიგნებს ყიდდეს, ან ტაქსის მძღოლი იყოს, მაგრამ მართლა ჩათვალოს, რომ ეს არ არის ეკონომიკური საქმიანობა. არადა, სტატისტიკისთვის ერთი ღერი სიგარეტის გაყიდვაც კი ითვლება ეკონომიკურ აქტივობად.

ერთი სიტყვით, რა თქმა უნდა, ყოველთვის შეიძლება სტატისტიკა გავაკრიტიკოთ და ჩავეძიოთ, თუმცა, ვფიქრობ, ამ შემთხვევაში მაინც შეიძლებოდა ამ რიცხვის აღება.

როგორ არის თვითდასაქმებულების საკითხი? ისინი შედიან დასაქმებულების სტატისტიკაში. შეიძლება, რომ არაფორმალურ სექტორში იყვნენ?

რადგანაც სტატისტიკაზე ვსაუბრობთ, აქ პრობლემური საკითხია თვითდასაქმებულისა და არაფორმალურად დასაქმებულის სტატუსები. თუნდაც განსაზღვრებები რომ ვნახოთ, ვნახავთ, რომ საქსტატის გამოყენებული განსაზღვრება განსხვავდება საშემოსავლო სამსახურის გამოყენებული დეფინიციისგან…

საქმე ის არის, რომ თვითდასაქმებული შეიძლება არაფორმალურ სექტორშიც იყოს და ფორმალურშიც. მე თუ ვარ თვითდასაქმებული, დავრეგისტრირდი ინდმეწარმედ, უკვე ფორმალურ სექტორში ვარ და რაღაცნაირად ვიბეგრები. თუ მიკრობიზნესად დავრეგისტრირდი, საშემოსავლოს არ ვიხდი და ა.შ.

მაგრამ უნდა ვთქვათ ისიც, რომ საქართველოს შემთხვევაში თვითდასაქმებულები უმეტესად უფრო არაფორმალური ნაწილი იქნება. ჯერ ერთი, თვითდასაქმებული, როგორც საქსტატისგან ვიცით, სოფლის მეურნეობის სფეროში, ოჯახურ მეურნეობებში წარმოდგენილი ადამიანები არიან და, ცხადია, ეს უკვე არაფორმალური სექტორია.

მეორე მხრივ, მცირე ბიზნესის ნაწილი არ რეგისტრირდება. მაგალითად, რეპეტიტორები. ერთი სიტყვით, თუ არის შანსი, არ დარეგისტრირდნენ, არ რეგისტრირდებიან. კი, შეიძლება გადასახადები უფრო შეღავათიანი იყოს და არ დაიბეგრონ, მაგრამ მაინც ურჩევნიათ, არაფორმალური შემოსავალი მთლიანად მათ დარჩეთ.

როგორ შეიძლება სახელმწიფო ასეთ ადამიანებს დაეხმაროს?

სახელმწიფოს მხრიდან სწრაფი რეაგირებისთვის საჭიროა, რომ ადამიანების აღრიცხვა იყოს შესაძლებელი. აქ აჯობებს, თავი დავანებოთ სტატუსებს, — თვითდასაქმებული, დასაქმებული და ა.შ. — და ორი კატეგორია გამოვყოთ: ვიღაცების აღრიცხვა შეიძლება, ვიღაცებისა — არა.

თუ ადამიანები რაღაც ტიპის გადასახადს იხდიან, — დაქირავებით მშრომელები საშემოსავლო გადასახადს, ინდმეწარმეები სხვა ტიპის გადასახადს, — ანუ თუ მათ შესახებ ინფორმაცია გვაქვს, ვიცით, ვინ არიან და შემდეგ დავსხდებით და მოვიფიქრებთ, როგორ დავეხმარებით — შეიძლება ეს იყოს ფინანსური შემწეობა რამდენიმე თვის განმავლობაში, სხვადასხვა შეღავათი და ა.შ.

მაგრამ როდესაც ვსაუბრობთ დანარჩენებზე, ვინც არაფერს არ იხდის, ფაქტობრვად, არ გვაქვს მათი აღრიცხვის მექანიზმი.

თუ უფრო ჩავეძიებით, ამ სექტორშიც ორი ქვეჯგუფია. პირველში შედიან ისინი, ვინც მობილური აპლიკაციების საშუალებით მუშაობენ, მაგალითად, ტაქსისტები. მათ რუხ ზონაში დასაქმებულად მოვიხსენიებთ, რადგან ისინი გადასახადებს არ იხდიან, მაგრამ ისინი დარეგისტრირებული არიან ელექტრონულ პლატფორმაზე.

მეორე ჯგუფია ოჯახებში მომუშავე ადამიანები — ძიძები, დამხმარეები, დამლაგებლები და ა.შ. რომლებიც ხელზე იღებენ ანაზღაურებას, თუმცა მათი აღრიცხვა მოკლე ვადაში არარეალისტურია.

ერთი სიტყვით, ასეთ ჯგუფებზე მძიმედ აისახება შექმნილი ვითარება, თუმცა მათი აღრიცხვა მეტწილად ვერ ხდება. ამიტომ, როდესაც მათ დახმარებაზე ვსაუბრობთ, გვჭირდება უნივერსალური ზომების მიღება.

მაგალითად, კომუნალურ გადასახადებზე უკვე გამოცხადდა შეღავათი — რაღაც ნიშნულის ქვემოთ ვინც მოიხმარს ელექტროენერგიასა და ბუნებრივ აირს, მათ მთლიანად დაუფინანსდებათ ხარჯი.

თუმცა შეიძლება ის ადამიანები, მათ შორის არაფორმალურად მშრომელები, რომლებიც მეტს მოიხმარენ, ამ დახმარების გარეშე დარჩნენ და პრობლემურ სიტუაციაში აღმოჩნდნენ.

ამიტომ მე ვიტყოდი, რომ — განსაკუთრებით არაფორმალურად მშრომელების მოცვის თვალსაზრისით — უფრო სწორი მიდგომა შემდეგი იქნებოდა: ადამიანებს მივცეთ შეღავათის გამოყენების შესაძლებლობა; ვუთხრათ, რომ ამ კრიზისის პერიოდში, ამ რამდენიმე თვის განმავლობაში, აქვთ შესაძლებლობა, არ გადაიხადონ კომუნალური გადასახადები, თუნდაც იმ პირობით, რომ კრიზისი რომ გადაივლის, ეტაპობრივად დაიწყონ ამ ყველაფრის გადახდა.

ახლანდელი შეღავათი მთლიანად ჩამოწერას ითვალისწინებს, ეს ვიღაცებისთვის უკეთესი არ შეიძლება აღმოჩენილიყო?

ეს, რა თქმა უნდა, ცუდი არ არის და, სავარაუდოდ, რაღაც ჯგუფს შეუმსუბუქებს მდგომარეობას. მე ვამბობ მოცვის თვალსაზრისით, — უნივერსალური შეღავათი თუ იქნებოდა, ანუ ყველას თუ შევთავაზებდით ამას, იმის მიუხედავად, თუ რამდენი კილოვატი ელექტროენერგია და კუბური მეტრი გაზი დახარჯეს, ის ხალხი, ვისაც ყველაზე მეტად სჭირდება ამის გამოყენება, — იგივე, არაფორმალური მშრომელები, რომელთაც შემოსავალი რადიკალურად შეუმცირდათ, გამოიყენებდნენ ამ შეღავათს.

ეს საკითხი მოხმარების მიხედვით რომ განისაზღვრა, არაერთი დარჩება ბენეფიტს მიღმა. ითქვა, რომ ყველაზე მოწყვლად მოსახლეობას შეუმსუბუქდა ტვირთი, ანუ ადამიანებს სოციალურად დაუცველთა ბაზიდან.

ეს ვარაუდია, მაგრამ სოციალურად დაუცველთა ბაზაში ვინცაა, მათ უნარჩუნდებათ შემწეობა და მათ კომუნალურებს ისედაც უხდიდა სახელმწიფო. ამიტომ ვთვლი, რომ არსებულ სიტუაციაში ის ხალხი უფრო მძიმე მდგომარეობაში შეიძლებოდა აღმოჩენილიყო, ვინც სოციალურად დაუცველთა ბაზაში ვერ ხვდება და უბრალოდ მუშაობას ვეღარ ახერხებს.

შესაბამისად, იმის ნაცვლად, რომ მთლიანად დავუსუბსიდიროთ იმ ადამიანებსაც, რომლებსაც შეიძლება, ეს არ სჭირდებოდეთ, ეს მეორე ვარიანტი უფრო მეტად მოიცავდა არაფორმალურ მშრომელებს…

ჩვენ თუ გვინდა, ამ ჯგუფს მივწვდეთ, უნდა დავიწყოთ კითხვით: რა არის ადამიანისთვის ყველაზე მძიმე ხარჯი? ეს შემდეგი ოთხი ხარჯია: სესხი, კომუნალურები და ქირა, თავი რომ დავანებოთ საკვების ხარჯს.

კიდევ ერთხელ, სესხების და კომუნალურის შემთხვევაში საშეღავათო პერიოდების დაწესება შეიძლებოდა ყველასთვის. ვისაც უნდა, გამოიყენებს, ვისაც არა — გააგრძელებდა გადახდას.

აქვე საინტერესოა სესხების საკითხი. მნიშვნელოვანია ის შეღავათები, რაც საბანკო სესხებზე ითქვა, თუმცა, როგორც ვიცი, ეს იყო თვითონ ბანკების ინიციატივა და მიკროსაფინანსო ორგანიზაციები ჩართულები არ არიან. შესაბამისად, ვიტყოდი, რომ ასეთი შეღავათები მხოლოდ ბანკის ინიციატივაზე არ უნდა იყოს გადაბარებული.

ქირებთან დაკავშირებით, იმის გამო, რომ ფიზიკურ პირებს შორის ხდება მოლაპარაკებები, ნაკლებად სავარაუდოა, სახელმწიფომ რაიმე მოახერხოს. ერთადერთი, რაც შეიძლება გაკეთდეს, არის მორატორიუმის გამოცხადება გამოსახლებაზე, — რომ ელემენტარულად ის იყოს უზრუნველყოფილი, რომ კრიზისის პერიოდში ვინმე სახლიდან არ გამოაგდონ ქირის გადაუხდელობის გამო.

მეოთხე საკითხი, ეს პრობლემები შეიძლება მოაგვარო, შეღავათები დააწესო, და ეს პრობლემები მოეხსნა ამ ადამიანს, მაგრამ საკვების საკითხი კვლავ რჩება- ბანკი სესხს დროებით არ ითხოვს, კომუნალურები გადავადდა/ჩამოიწერა, მაგრამ საარსებო საშუალება ხომ სჭირდება ადამიანს? 

აქ, რეალურად, ძალიან რთულია, კრიზისის ფარგლებში რამე მოიფიქრო. კვების ვაუჩერები მაღაზიებში მთელ მოსახლეობაზე ძალიან ძვირი გამოვიდოდა და არამიზნობრივი ხარჯვაც დიდი იქნებოდა, ამიტომ აქ ამის რეკომენდირება ვერ იქნებოდა სწორი. თუმცა არიან უფრო ძლიერი ქვეყნები, ვისაც ამის გაკეთება შეუძლიათ.

არაფორმალურად მშრომელები არიან სოციალურად დაუცველთა ბაზებში? ან ახლა ხომ არ აღმოჩნდებიან?

ეს საკითხი ძალიან ალბათურია. დანამდვილებით არ შეიძლება ითქვას. რაღაც ნაწილი შეიძლება იყოს ბაზაში, ნაწილი არა. მე უფრო ვფიქრობ, რომ მეტი ნაწილი ვერ იქნება. 

ეს იმის გამო, რომ როდესაც ადამიანი სოციალურად დაუცველთა ბაზაში არეგისტრირებს განცხადებას, მასთან მიდის სოციალური აგენტი და როდესაც აფასებს, თუკი ეს გარკვეულ ეკონომიკურ საქმიანობაში არის ჩართული, აგენტი მოახერხებდა ამის შეფასებას, იმის გათვალისწინებით, რომ სოციალური აგენტები მხოლოდ კითხვა-პასუხს არ იყენებენ — რეგიონში ცხოვრობენ, მეზობლებს იცნობენ და ოჯახის შეფასების დროს ისინი, ასე თუ ისე, ახერხებენ დადგენას, რა შემოსავალი აქვს ადამიანს.

მაგრამ ახლა, როდესაც ვფიქრობთ, როგორ შეიძლება ამ ხალხზე „გავიდეთ“, მაინც მგონია, რომ სწორი იქნებოდა, დაწეულიყო სარეიტინგო ქულების ზღვარი, რომელიც განსაზღვრავს, თუ ვის ეკუთვნის დახმარება.

ამას მართლა აქვს გამართლება, მიზნობრივი შეფასების სისტემა, რაც გვაქვს, — რაც სხვა ქვეყნებშიც არის, საიდანაც გადმოტანილი გვაქვს, — გულისხმობს ამ ე.წ. წერტილოვან შეფასებას. ანუ რაღაც ზღვარს ვაწესებთ — ჩვენს შემთხვევაში 65 ათას ქულას. 

სინამდვილეში, ერთი ქულით მეტი თუ მაქვს, რა თქმა უნდა, ჩემი მდგომარეობა არ არის იმაზე კარგი, ვიდრე 65 ათასი ქულის მქონე ადამიანისა. 

ამ სისტემების ეს ზოგადი კრიტიკა ცნობილია, რაზე პასუხადაც ამბობენ ხოლმე, რომ „ხომ უნდა არსებობდეს რაიმე ზღვარი, სადმე ხომ უნდა დავაწესოთ“. ეს გასაგებია, მაგრამ მოცემულ კრიზისულ სიტუაციაში ზუსტად შეიძლებოდა ის გვეთქვა, რომ იმ ოჯახებს, ვისაც 1 და 5 და ა.შ. ქულით მეტი დაუგროვდა, თვისებრივად რომ შევხედოთ, სოციალურად მოწყვლადები არიან.

ამიტომ შეიძლებოდა გვეთქვა, რომ ეს ზღვარი გადავწიოთ, რათა გარკვეული რაოდენობის ოჯახები დაემატოს და მათაც მოახერხონ ბენეფიტების მიღება.

ბოლოსკენ გვინდოდა გვეკითხა, შეიძლება თუ არა, შექმნილი ვითარება გამოყენებული იქნას იმის ხაზგასასმელად, თუ რატომ არის კრიტიკულად მნიშვნელოვანი მაქსიმალურად ზუსტი სტატისტიკის წარმოება სოციალური პოლიტიკის დასაგეგმად? იმის გათვალისწინებით, რომ ეს სხვადასხვა სტატისტიკა განსაზღვრავს, თუ ვინ არის სოციალურად დაუცველი, რამდენია რეალურად დასაქმებული, რამდენია მშრომელების (და არა მხოლოდ დაქირავებით დასაქმებულების) მედიანური (და არა უბრალოდ საშუალო) ხელფასი, რამდენია საარსებო მინიმუმი. შეიძლებოდა თუ არა გვეთქვა, რომ ამ პერიოდმა კარგად გამოაჩინა ამ რიცხვების შეუსაბამობა რეალობასთან?

რა თქმა უნდა, როგორც ახსენებთ, საარსებო მინიმუმის საკითხიც პრობლემურია, ხელფასის საშუალო არითმეტიკულიც რომ არაფერს გვაძლევს რეალურად, ამაშიც გეთანხმებით. მაგრამ როდესაც სახელმწიფოს კრიზისულ პერიოდში უწევს მოქმედება, ამ პერიოდშივე რომ დაიწყოს ამ მეთოდოლოგიების შეცვლა, დიდი დრო დასჭირდება.

ამ კრიზისულ პერიოდში რომ ოჯახებს დავეხმარო, რაღაც რეფერენსი მჭირდება და ეს არის სწორედ აღნიშნული რიცხვები. ეს ყველაფერი [მეთოდოლოგიების გადახედვა] ან აქამდე უნდა მომხდარიყო, ან ამ კრიზისის შემდეგ შეიძლება მოხდეს. შეიძლება ვთქვათ, რომ შესაძლებელია, კრიზის შემდეგ კიდევ ერთხელ დაუბრუნდნენ ამ თემას აკადემია, მკვლევრები და ამ საკითხით დაინტერესებული სხვა პირები და ეს კრიზისი ერთგვარ ბერკეტად გამოიყენონ. უნდა ითქვას, რომ დიახ, ეს მონაცემები არაადეკვატურია და მომავალში ვიმუშაოთ მათ შეცვლაზე, რადგან კრიზისული პერიოდები რეგულარულად დგება ხოლმე, კიდევ იქნება და შემდეგში უფრო კარგად მომზადებული შევხვდეთ.