არის თუ არა მსგავსი აზროვნება სახიფათო საქართველოსთვის და ვის ეკისრება პასუხისმგებლობა ქსონოფობიის გაღვივებაზე? – ამ თემაზე რადიო “თავისუფლების” ჟურნალისტი სალომე ასათიანი საუბრობს:

სალომე, ბათუმის ქუჩებში გაჩნდა წარწერები “ბათუმი თურქების გარეშე”. თქვენი აზრით, რაზე მიუთითებს ეს წარწერები?

არ ვიცი, ეს წარწერები რა სიხშირითაა, მაგრამ საქმე ალბათ მართლაც გარკვეულ სიახლესთან გვაქვს. ცხადია, უცხოების თუ განსხვავებულების მიმართ ამგვარი განცდები თუ შიშები ჩვენში ახალი არ არის – პირიქით, ბოლო ოცი წელია ეს ჩვენი პოლიტიკური თუ საზოგადოებრივი ცხოვრების მნიშვნელოვან ნაწილად არის ქცეული. მაგრამ ასეთი ფორმით გამოხატული – 
კედლებზე წარწერებით – ალბათ, ახალია. და ალბათ იმის მანიშნებელი, რომ ამ ეტაპზე ქსენოფობური განწყობები მართლაც გაძლიერებულია და აჭარაში ეს განსაკუთრებით თურქების, თუ თურქეთის მიმართ ვლინდება.

როდის უჩნდება საზოგადოებას უცხოს მიმართ შიში?

ეს ძალიან რთული კითხვაა და ალბათ მარტივი პასუხი არ არსებობს. ქსენოფობია ბევრ ქვეყანაში თუ კულტურაში გვხვდება – მათ შორის დღევანდელ დასავლეთშიც, მაგრამ მნიშვნელოვანი განსხვავება ის არის, რომ იქ ამგვარი განცხადებები თუ პოლიტიკოსები, რომლებიც ამას ქადაგებენ, შედარებით მარგინალურ, გვერდით მოვლენებს წარმოადგენენ – პოლიტიკური ცხოვრების ბირთვს კი შეადგენს ლიბერალური დემოკრატია, ადამიანის უფლებები. ჩვენ იმ სივრცეს ვეკუთვნით, რომელშიც ლიბერალურ წარმომადგენლობით დემოკრატიას ჯერ არ აქვს ფეხი მოკიდებული და ამგვარ შეხედულებებს ძალიან ფართოდ და ხშირად
ვაწყდებით.

მიიჩნევა, რომ ამგვარი განცდების მთავარი მაპროვოცირებელი ძალა სოციალური ფონია. მართლაც ეჭვგარეშეა, რომ დაუცველობა, სიღარიბე, ხვალინდელი დღის გაურკვევლობა აჩენს შიშს – იქნება ეს ცვლილებების შიში, უცხოელების შიში თუ განსხვავებულის შიში. ამაზე დღეს ევროპაშიც ბევრს ლაპარაკობენ. ფინანსური კრიზისის პირობებში ნოყიერი ნიადაგი ჩნდება ექსტრემისტი პოლიტიკოსებისთვის, რომლებიც ხმამაღალი განცხადებებით გამოდიან – რომ სამუშაო ადგილებს ემიგრანტები იკავებენ, რომ უმცირესობები ქვეყნის სოციალურ სამსახურებს აწვებიან ტვირთად, რომ უცხო ქვეყნებიდან შესული კაპიტალია ყველაფერში დამნაშავე…

ისტორიიდანაც ვიცით ბევრი მაგალითი – გავრცელებული მოსაზრებით, ევროპაში ფაშიზმის აღზევების მიზეზებიც ეკონომიკურ კატასტროფას უკავშირდებოდა – უმუშევრობას, დეპრესიას. ჰიტლერს მოქალაქეებმა თავიდან სწორედ იმის გამო დაუჭირეს მხარი, რომ თავიანთი ქონება დაეცვათ. მოკლედ, მოსაზრება, რომ ქსენოფობიის ფესვები ეკონომიკურ ფონში თუ სოციალურ დაუცველობაში უნდა ვეძებოთ, სწორიც არის და ძალიან ფართოდ გავრცელებულიც. ჩვენს რეალობაში კი დაუცველობის განცდა ძალიან ძლიერია. ყოველთვის უნდა გვახსოვდეს, რომ ჩვენ გვერდით სულ მცირე მილიონნახევარი ადამიანი დღესაც უკიდურეს სიღარიბეში ცხოვრობს. სიღარიბე, თავისი შემზარავი ყოველდღიურობით კი აჩენს სასოწარკვეთას და ნიჰილიზმს. პოლიტიკური თუ საზოგადოებრივი ფიგურების მხრიდან ქსენოფობიის იარაღად გამოყენება, “უცხოსგან” მტრის ხატის შექმნა ადვილი ხდება.
თუმცა, მხოლოდ სოციალური ფონი არ არის განმსაზღვრელი ფაქტორი. იგივე ფაშიზმიც, ეკონომიკური დეპრესიის გარდა, კულტურულმა ფაქტორებმა წარმოშვა – განმანათლებლობის იდეალების წინააღმდეგ ამბოხმა.

ჩვენს რეალობას რომ დავუბრუნდეთ – მე ცოტა ქედმაღალი მგონია თავისთავად ის პოზიცია, რომ “ღარიბი” ადამიანი ირაციონალური შიშის ტყვეობაშია და ქსენოფობი ელიტისგან ადვილად სამართავი ხდებიან. რასაკვირველია, სოციალური დაუცველობა უმნიშვნელოვანესი ფაქტორია, მაგრამ ამაზე კიდევ უფრო ღრმა შიში უკავშირდება კულტურულ ასპექტებს – ეროვნულ კულტურას, იდენტობას, რელიგიას. მცდარ, მაგრამ გავრცელებულ შეშფოთებას – რომ “უცხოები” სწორედ
იდენტობის მხრივ გვიქმნიან საფრთხეს. ეს ძალიან რეალური და გავრცელებული შიშებია, მათთან დაპირისპირება, თუ მათი გაფანტვა კი ალბათ მხოლოდ სერიოზული, გულახდილი დისკუსიით არის შესაძლებელი, როგორც პოლიტიკურ, ისე საზოგადოებრივ სფეროებში. სამწუხაროდ, მგონია, რომ ამ ამოცანას ვერ ვასრულებთ.

“ყველაფერი თურქებზე გაიყიდა”, “თურქ ინვესტორებს მთავრობა ქართველებთან შედარებით უპირატესობას ანიჭებს”, “თურქების წინააღმდეგ მებრძოლების საფლავებზე თურქებს სასტუმროს აშენების უფლება მისცეს” – ეს საკითხი ბათუმში, საზოგადოების ნებისმიერი თავშეყრის ადგილზე განიხილება. ამის მიუხედავად, არასდროს უცდია ხელისუფლებას ამ კითხვებზე პასუხის გაცემა. ეს ხომ არ უწყობს ხელს შიშების გაღრმავებას?

ხელისუფლების როლი ამაში დიდია. ამჟამინდელ ხელისუფლებას არასოდეს ჰქონდა არც უნარი და არც პოლიტიკური გამბედაობა საიმისოდ, რომ მნიშვნელოვან პოლიტიკურ თემებზე მოსახლეობას ისე დაგვლაპარაკებოდა, როგორც ზრდასრულებს. მათი რიტორიკა, როგორც წესი, ვერ სცდება ლოზუნგებს და თეატრალიზებულ პათეტიკას. ეს 8 წლის წინათაც კი არ შეეძლოთ – როცა ნდობით და პოპულარობით სარგებლობდნენ. დღეს კი – მნიშვნელოვნად დაკარგული რეიტინგის ფონზე – ცხადია ეს გაცილებით უფრო რთულია მათთვის. 

რასაკვირველია, სასურველი და თეორიულად შესაძლებელია, ხელისუფლება ამ შეშფოთებებს გამოეხმაუროს. აგვიხსნას თავისი ხედვა, მოგვაწოდოს ინფორმაცია, რა ხდება პრივატიზაციის კუთხით აჭარაში, რა მოგებას ნახულობს რეგიონი, შეეცადოს გაფანტოს შიში, რომ უცხოელი პრივილეგიებით სარგებლობს და ასე შემდეგ. მაგრამ კიდევ ვიმეორებ – ამის უნარი მათ არასოდეს ჰქონდათ. ამ ანტითურქული განცდების გაღვივებას დიდწილად ბიძგი მისცა აზიზის მეჩეთის საკითხმა, რომელიც მორიგი მაგალითი იყო მთავრობის მხრიდან ჩვენთან, მოსახლეობასთან, ზერელე დამოკიდებულებისა. არ მახსოვს მთავრობის რომელიმე წარმომადგენლის არც ერთი განცხადება ან გამოსვლა, რომელშიც ხალხს ნორმალურად, მშვიდად და რაციონალურად აუხსნიდნენ, რასთან გვქონდა საქმე – მუზეუმთან, მეჩეთთან, რის სანაცვლოდ, ან რის ჩასანაცვლებლად. საზოგადოებასთან ამგვარი ტლანქი და ზედაპირული დამოკიდებულება კი ქსენოფობიას ფართო ასპარეზს უხსნის, მით უმეტეს, ჩვენ გარემოში – რომელშიც, სამწუხაროდ, ოპოზიციური პოლიტიკური ძალების დიდი უმრავლესობა, ისევე როგორც კულტურული თუ სასულიერო ელიტის ბევრი წარმომადგენელი – პირველ რიგში სწორედ ეთნონაციონალისტურ პოპულიზმს და ქსენოფობური განწყობების გაღვივებას მიმართავს ხოლმე ხელისუფლებასთან დაპირისპირების მიზნით.

რამდენად საშიშია ეს პათოსი ჩვენი საზოგადოებისთვის?

ეს პათოსი ჩვენი საზოგადოებისთვის ახალი არ არის. პოეტები, რეჟისორები, მუსიკოსები, გვევლინებიან ხოლმე ხშირად
ამგვარი იაფფასიანი და ქსენოფობიით გაჟღენთილი განცხადებების ავტორად. თან უკიდურესად მდარე გემოვნების განცხადებების – ისეთის, როგორიცაა, მაგალითად, – “დონერის სუნზე” აქცენტი. ახლა, როგორც თქვენ ამბობთ, მტრის ხატად თურქები არიან გამოყვანილი. ახლო წარსულიდან ქსენოფობიის სხვა ტალღებიც გვახსოვს – რომელთა ძირითადი სამიზნე ხან რელიგიური უმცირესობები ხდებიან (იეღოველები და მათთან დაკავშირებული პარანოია), ხან – სექსუალური, ხანაც – ეთნიკური. ამ ბოლო დროს ახალი იმიგრანტების საწინააღმდეგო განცხადებებიც გვესმის, რომელთა კოლექტიურ სახედ ხშირად “ჩინელები” არიან გამოყვანილნი.

ამგვარი პათოსი რომ საშიშია, ეს ჩვენს საზოგადოებას, წესით, არ უნდა ესწავლებოდეს. სხვა თუ არაფერი, ჩვენ თავად გვაქვს 1990-იანი წლები გამოვლილი და ვიცით, ეს რაში შეიძლება გადაიზარდოს. საზოგადოებაში ჩნდება დაძაბულობა, კონფლიქტი და გაუცხოება; თავს არასრულფასოვან ადამიანებად გრძნობენ ის მოქალაქეები, რომლებიც რომელიმე უმცირესობას წარმოადგენენ. განსაკუთრებით მწვავე პრობლემები იქმნება იქ, სადაც უმცირესობები კომპაქტურად სახლობენ. თუმცა, მოგვწონს თუ არა, ფაქტია – ჩვენს რეალობაში ძლიერია შიშები, რომ ჩვენივე მკვიდრი უმცირესობები – ახლა კი უკვე იმიგრანტები და უცხოელები – რაღაც საფრთხეს უქმნიან ჩვენს ეროვნულ კულტურას თუ იდენტობას. არადა, სინამდვილეში ის, რასაც ჩვენ “ეროვნულ” კულტურას ვეძახით, ისტორიის არც ერთ ეტაპზე არ ყოფილა ჰომოგენური. ამ კულტურაში უზარმაზარი წვლილი აქვთ შეტანილი სხვა ეთნოსების, რელიგიების და კულტურების წარმომადგენლებს – და ამ ფობიებთან თუ შიშებთან დაპირისპირება სწორედ ამ მრავალფეროვნების, კულტურული ღიაობის და ჰიბრიდულობის ხაზგასმით უნდა მოხდეს. რასაც, სამწუხაროდ, ვერ ვახერხებთ.

პარტიების საარჩევნო კლიპებში პირდაპირ არის ქსენოფობური მოწოდებები… 

დიახ. ამის განსაკუთრებით თვალსაჩინო მაგალითი ახლახან ვიხილეთ, კახა კუკავას პარტიის წინასაარჩევნო კლიპით. ამ კლიპმა ცნობილი ფრაზა გამახსენა – “ისტორია მეორდება, პირველად როგორც ტრაგედია, მეორედ – როგორც ფარსი”. ეს კლიპი მხატვრული რომ იყოს – ფაშისტურ პარტიაზე გადაღებული პაროდია – ძალიან ზუსტი ნამუშევარი იქნებოდა. შორს ვარ იმ აზრისგან, რომ საქართველოში ნამდვილი ფაშიზმი ან, მით უმეტეს, ნაციზმი მოდის – მაგრამ პარალელები აშკარაა. განვდევნით უცხოელებს, მიწებს ქართველებს დავუბრუნებთ, “ინგლისურ წარწერებს და თურქულ დროშებს ქართულით შევცვლით” და ასე შემდეგ. გავიხსენოთ, რომ გერმანიაში სწორედ ებრაელთა ბიზნესების ბოიკოტი იყო პირველი ნაბიჯი – ჯერ კიდევ 1933 წელს, რაც შემდეგ საკონცენტრაციო ბანაკებში და გაზის კამერებში გადაიზარდა. 

თუმცა კუკავას და მისი პარტიის პერსპექტივებს, კიდევ ვიმეორებ, ბოლომდე სერიოზულად ვერ ვუყურებ. ამაზე გაცილებით უფრო დიდი პრობლემა მგონია, მაგალითად, ის, რომ “ქართულმა ოცნებამ” ბათუმში მაჟორიტარობის კანდიდატად მურმან დუმბაძის დასახელება მიიჩნია მიზანშეწონილად. თავი რომც დავანებოთ იმ ფაქტორს, რომ დუმბაძე სწორედ ანტითურქული განწყობების გაღვივებით გამოირჩეოდა, მან – ჩემი აზრით – წითელი ხაზი გადაკვეთა “გენით” სუფთა ქართველობა-არაქართველობის შესახებ თავისი ცნობილი განცხადებით. ზემოთაც ვთქვი, რომ ქსენოფობია გავრცელებული განცდაა, და ამგვარი ტიპის პოლიტიკურ ძალებს მართლაც ბევრ ქვეყანაში ვაწყდებით. მაგრამ ქსენოფობიას სხვადასხვა გამოვლინება აქვს. ერთია “კულტურულ საფრთხეზე” ლაპარაკი – რომელსაც თითქოს უმცირესობები და იმიგრანტები უქმნიან უმრავლესობის ღირებულებებს თუ ცხოვრების წესს; და მეორე, და ბევრად უფრო სერიოზული პრობლემაა ადამიანების ბიოლოგიური თუ გენეტიკური ნიშნით დახარისხება. ასეთ განცხადებას – რომ “გენით” თუ ეთნიკურ უმცირესობას წარმოადგენს, ადამიანს თავისი ქვეყანა სათანადოდ ვერ ეყვარება – დასავლეთის ქვეყნებში ვერც ერთი პოლიტიკური ფიგურა ვერ გაბედავს, ყოველ შემთხვევაში საჯაროდ. და თუ გაბედავს, მყისიერად გადაიქცევა მარგინალად. 

ქსენოფობური განცხადებების ავტორები ხშირად არიან საჯარო მოხელეებიც. უნდა დაეკისროთ თუ არა მათ პასუხისმგებლობა, მით უმეტეს, როცა გვაქვს რობერტ სტურუას მაგალითი, რომელიც გაათავისუფლეს რუსთაველის თეატრის ხელმძღვანელობიდან?

კი, უნდა დაეკისროთ. თუმცა სტურუას შემთხვევაში არ ვიცი, ამას რა შედეგი მოჰყვა. ჩემი ვარაუდით, საზოგადოების დიდმა ნაწილმა მისი გათავისუფლება მის ოპოზიციონერობას და მისი მხრიდან სააკაშვილის კრიტიკას დაუკავშირა და არა – ქსენოფობიას. დღევანდელი ხელისუფლება – რომელმაც სტურუა თითქოს უმცირესობის ღირსების დაკნინებისთვის “დასაჯა” – თავად აღიქმება უსამართლო და ავტორიტარულ ძალად, რომელიც მოქალაქეებს უწინარესად თავის მომხრეებად და მოწინააღმდეგეებად ჰყოფს. ამდენად, მისგან ამ ნაბიჯის გადადგმა, ჩემი ვარაუდით, დიდად ეფექტიანი არ უნდა ყოფილიყო ქსენოფობიასთან ბრძოლის საქმეში. 

ისე კი, უფრო ზოგადად რომ ვთქვათ, საჯარო პირებს უზარმაზარი პასუხისმგებლობა ეკისრებათ. სიტყვის თავისუფლება არ წარმოადგენს სიძულვილის ფანტაზიების მოუთოკავად ფრქვევის ნებართვას. პოლიტიკოსებს, კულტურის მოხელეებს, სასულიერო პირებს აუცილებლად უნდა ესმოდეთ, რომ მათ სიტყვებს წონა და მნიშვნელობა აქვს. ამის თვალსაჩინო მაგალითია ნორვეგიაში მომხდარი ტრაგედია – ანდერს ბრეივიკის მიერ სწორედ ქსენოფობური და რასისტული ფანტაზიების ნიადაგზე მოწყობილი ხოცვა-ჟლეტა. მან, როგორც იცით, 77 ადამიანი დახოცა, მათ შორის, ქართველი გოგონა, თამთა ლიპარტელიანი  და აცხადებს, რომ
ამ ჟესტით ნორვეგიას მუსლიმების მხრიდან დაპყრობისგან იცავდა.

ტრაგედიის შემდეგ გააანალიზეს ბრეივიკის მიერ ინტერნეტში გამოქვეყნებული ე.წ. “მანიფესტი”, რომელშიც ის თავს ისლამის წინააღმდეგ მებრძოლ რაინდად წარმოაჩენს და თავისი სიმართლის დასამტკიცებლად დაიმოწმებს მემარჯვენე-პოპულისტ პოლიტიკურ ძალებს, მაგალითად, ისლამის და მუსლიმების წინააღმდეგ განცხადებებით გამორჩეულ ჰოლანდიელ პოლიტიკოსს, ხეერტ ვილდერსს. თავად ვილდერსმა ბრეივიკი დაგმო და მას ბოლომდე გაემიჯნა და ცხადია, რომ ვილდერსს ამ ტრაგედიაში დანაშაული არ მიუძღვის. მაგრამ მორალურ პასუხისმგებლობას მას და მის მსგავს ფიგურებს მაინც აკისრებენ.

ქსენოფობური, უპასუხისმგებლო განცხადებების კეთებისას პოლიტიკოსებს და საზოგადოებრივ ფიგურებს უნდა ესმოდეთ, რომ ერთხელაც შესაძლოა ვიღაც უგუნურმა ჩათვალოს, რომ უფრო გადამწყვეტი მოქმედების დრო დადგა იმ უმცირესობების თუ იმიგრანტების წინააღმდეგ, რომლებსაც პოლიტიკურ-კულტურული ელიტა “ეროვნულობის წამრთმევად” გვისახავს. ეს კი უკვე
ტრაგიკული შედეგი იქნება.

ასეთ რიტორიკაზე თურქეთის მხრიდან გამოხმაურება ჯერ არ ყოფილა. გვაქვს პოლიტიკური შიშის საფუძველი?

არ ვიცი, ასეთი ცალკეული შემთხვევები რამდენად უნდა განვაზოგადოთ. თუმცა ცხადია, რომ თურქეთთან ურთიერთობის დაძაბვა, თანაც წარსულის ფანტაზმების მოხმობით, ნამდვილად არ შედის საქართველოს გეოპოლიტიკურ ინტერესებში. არა მგონია, ბევრი ახსნა სჭირდებოდეს იმას, რომ საქართველოსთვის მნიშვნელოვანია კარგი პოლიტიკური თუ ეკონომიკური კავშირები თურქეთთან – ამ გავლენიან ქვეყანასთან, მნიშვნელოვან რეგიონულ მოთამაშესთან, ნატოს წევრ მოსაზღვრე სახელმწიფოსთან. თუ რომელიმე პოლიტიკური ძალა მართლაც ცდილობს დღევანდელი თურქეთის დემონიზირებას, ეს უპასუხისმგებლო საქციელია.