როგორ მუშაობს გერმანიის პირველადი ჯანდაცვის სისტემა Covid-19 -ის პანდემიის დროს და რა შეიძლება ისწავლოს საქართველომ? ამ თემაზე “ნეტგაზეთი” გერმანიაში მოღვაწე ქართველ ექიმს, ქეთი კიკოშვილს ესაუბრა: 

თუ შეიძლება გვიამბეთ თქვენს გამოცდილებაზე  – როგორია თქვენი ერთი სამუშაო დღე კორონავირუსის პანდემიის დროს და როგორ შეიცვალა რეჟიმი მას შემდეგ, რაც გერმანიაში შემცირდა კრიზისის მასშტაბები? 

დღესდღეობით ვმუშაობ ოჯახის ექიმად აახენის რეგიონში[გერმანია]. ამჟამად მიმართვიანობა ოჯახის ექიმთან ხშირ შემთხვევაში Covid ინფექციის უფრო მსუბუქ მიმდინარეობებს უკავშირდება. თუ მძიმე შემთხვევაა, პაციენტები აკითხავენ საავადმყოფოს. მოდიან საშუალო სიმძიმის პაციენტებიც, რომელთაც საჭიროების შემთხვევაში  შემდგომ თავად ვაგზავნით სტაციონარში.

თავიდან ცოტა ქაოტური მდგომარეობა იყო, რა თქმა უნდა. როგორც დანარჩენი მსოფლიო, ასევე გერმანია, პანდემიისათვის ბოლომდე მომზადებული არ ყოფილა. მაგრამ ახლა უფრო დასტაბილურდა სიტუაცია. მომართვიანობა ჩვეულებრივია. ხშირია უფრო ინფექციური დაავადებების შემთხვევები, რომლებიც გასტრო-ინტესტინალური ან რესპირატორული სიმპტომებით მიმდინარეობს. თუ ეჭვი არის კოვიდ ინფექციაზე, ხდება ტესტირება ან ჩვენთან, ან სპეციალურ ცენტრებში. ასევე ხშირია არსებული სიტუაციიდან გამომდინარე შფოთვითი აშლილობები.

ვირუსი აქ თებერვალში, ჰაინსბერგის იმ ცნობილი  კარნავალის შემდეგ აფეთქდა. აახენის რეგიონი, ფაქტობრივად, ჰაინსბერგის რეგიონის გვერდითაა. მე სადაც ვმუშაობ, დაახლოებით 10 კილომეტრში იყო ეს ღონისძიება. ფაქტობრივად, იქედან დაიწყო ეპიდემია ჩვენს მიწაზე. ეს მოვლენები დაემთხვა ინფლუენცას – ჩვეულებრივი გრიპის – პერიოდს, რომელიც ასევე ხველით, ზოგადი ცხელებითა და რესპირატორული სიმპტომებით მიმდინარეობს და განსაკუთრებით მაღალი მომართვიანობა თებერვალ-მარტში ამითაც იყო განპირობებული. 

როგორც მივხვდი, პირველი ეტაპი გადადის პირველადი ჯანდაცვის მუშაკებზე მთლიანად…

კი. პირველადი ჯანდაცვა გერმანიაში ძალიან მნიშვნელოვან როლს თამაშობს. ეს არის ბაზისური რგოლის ერთ-ერთი მთავარი ნაწილი სამედიცინო მომსახურებაში. ჩვენს ზემოთ დგანან კლინიკები. პირველადი მომართვიანობა  არის ჩვენთან. როდესაც პაციენტი ავად ხდება, მიდის, როგორც წესი, ოჯახის ექიმთან. მხოლოდ სასწრაფო გადაუდებელ შემთხვევებში, როგორებიც არის, მაგალითად, მწვავე ინსულტი, მიოკარდიუმის ინფარქტი და ა. შ. ხდება სასწრაფო დახმარების გამოძახება. ოჯახის ექიმთან მომართვა ხდება ძირითადად წინასწარი ჩაწერით ან საჭიროების შემთხვევაში სპონტანურად.

კარანტინის გამოცხადების შემდეგ როგორ შეიცვალა ეს პროცედურები?

კარანტინის შემდეგ მოქალაქეებს მიეცათ მითითება, რომ უნდა დაგვიკავშირდნენ ტელეფონით ან ვიდეოზარით. ხდება მათთან გასაუბრება, ვეკითხებით ყველანაირ სიმპტომს და თუ ეჭვი მივიტანეთ, რომ შეიძლება იყოს კოვიდ ინფექცია, ან ესაჭიროება დამატებითი კვლევები, პაციენტი მოდის ჩვენს კლინიკაში, სადაც მას უტარდება საჭირო პროცედურები, ტესტირების ჩათვლით, სპეციალურად გამოყოფილ ოთახში, რომელიც უზრუნველყოფილია შესაბამისი აღჭურვილობით. ტესტირება ასევე შესაძლებელია ჯანდაცვის სამინისტროს მიერ გახსნილ სპეციალურ პუნქტში და საავადმყოფოებში. 

ასე რომ, ტექნოლოგია(ვიდეოზარი,ა.შ.) ძალიან გამოყენებადი გახდა. ადრე თუ პირდაპირ მოდიოდა პაციენტი, ახლა, სიმპტომების შემჩნევის შემთხვევაში, ის გვიკავშირდება. სიმპტომების ოდნავი გამოვლენის დროსაც ის რჩება სახლში: ეწერება ბიულეტენი და იტარებს ტესტირებას. ტესტირების შედეგის მიხედვით იგეგმება შემდგომი ნაბიჯებიც. 

თუ შეიძლება, უფრო დეტალურად აღგვიწერეთ, როგორ ორგანიზდება Covid-19-ის პანდემიის მართვის პროცესი ჯანდაცვის გერმანულ მოდელში, ზოგადად, რა როლი აქვს ამ ყველაფერში პირველად ჯანდაცვას, ოჯახის ექიმებს? როგორ ნაწილდება მისი მართვა სხვადასხვა რგოლებს შორის და კონკრეტულად რომელ კომპონენტებს აერთიანებს პირველადი ჯანდაცვის სისტემა?

ძირითადად პირველადი ჯანდაცვის რგოლში ერთიანდებიან ოჯახის ექიმები. არიან ასევე კერძო პროფილის ექიმები, ფიზიოთერაპევტები, და ბინაზე მომსახურე სამედიცინო პერსონალი, მაგალითად, მედდები. თუმცა, ძირითადად, ეს რგოლი ოჯახის ექიმებს მოიცავს. გერმანიაში არსებობს სავალდებულო დაზღვევის მოდელი, რომელიც დაფუძნებულია სოლიდარობის პრინციპზე, რაც გულისხმობს ერთნაირ სამედიცინო მომსახურებას ყველა ადამიანისთვის, მიუხედავად მათი სოციალური სტატუსისა და შემოსავლისა. შესაბამისად, მედიცინა და ოჯახის ექიმის ინსტიტუტიც არის ყველა ადამიანისთვის მაღალხარისხიანი და ხელმისაწვდომი, რომელიც პაციენტის მხრიდან დამატებით ხარჯებთან აღარ არის დაკავშირებული. 

ოჯახის ექიმის ინსტიტუტს აქვს პაციენტების მხრიდან დიდი ნდობა. პირველადი სამედიცინო რგოლი რომ არ იყოს ასე განვითარებული, ძალიან გადაიტვირთებოდა საავადმყოფოების მიმღები განყოფილებები. მთელ რეგიონში არის რამდენიმე მრავალპროფილური საავადმყოფო და თითო საავადმყოფოში სხვადასხვა მიმღებში  ერთი ან ორი ექიმია. ფაქტობრივად, ყოველ 10 წუთში სხვადასხვა პაციენტი მყავს. დღეში აქ მომსვლელთა რიცხვი არის 200-300. წარმოიდგინეთ, ეს 200-300 პაციენტი პირდაპირ საავადმყოფოებში რომ მიდიოდეს, როგორ გადაიტვირთებოდა და აქედან გამომდინარე ვეღარ მოხდებოდა ხარისხიანი სამედიცინო მომსახურეობის გაწევა. ასე რომ, ძალიან დიდი როლი აქვს ამ რგოლს. 

თქვენ სადაც საქმიანობთ, ეს კლინიკა არის სახელმწიფო სექტორის ნაწილი თუ კერძო სექტორში ერთიანდება?

ოჯახის ექიმის ინსტიტუტი არის კერძო სექტორის ნაწილი. შეიძლება ითქვას, რომ ეს არის ოჯახის ექიმის კერძო ბიზნესი, ასე ვთქვათ, რომელიც ექვემდებარება ჯანდაცვის სამინისტროს, უფრო ქვემოთ კი არის ამბულატორიულ სექტორში მომუშავე ექიმების გაერთიანება. მაგალითად, ეს გაერთიანება გვამარაგებს ახლა შესაბამისი აღჭურვილობით, ეს იქნება პირბადეები, სათვალე  თუ ერთჯერადი ტანისამოსი. 

კლინიკებს შორის კავშირი როგორ ხდება? როგორ ცვლით ინფორმაციას და, მაგალითად, როგორ წყდება პაციენტის საკითხი, რომელიც სახლიდან კლინიკაშია გადასაყვანი?

დავუშვათ, მოვიდა ჩემთან პაციენტი და უნდა გადაიგზავნოს კლინიკაში. ამ დროს ვაძლევ წერილობით მიმართვას ჩემი დიაგნოზით და თხოვნით, რომ აიყვანონ სტაციონარულ მკურნალობაზე. იქვე იწერება მანამდე ჩატარებული გამოკვლევების და მკურნალობის შედეგები. ამ მიმართვით,შეუძლია, პირდაპირ წავიდეს კლინიკის მიმღებში. მეორე მხრივ, არის განსაკუთრებული შემთხვევები, როცა თავად ვრეკავ, ვაფრთხილებ მიმღების ექიმს, რომ მოვა ესა და ეს პაციენტი ამა და ამ ჩივილებით და ვთხოვ, აიყვანონ მკურნალობაზე. სტაციონარიდან გაწერის შემდეგ მოგვდის სრული წერილობითი ინფორმაცია გაწეული დიაგნოსტიკის, მკურნალობის და შემდგომი სტრატეგიის შესახებ. 

ოჯახის ექიმების კლინიკებს შორის რა შემთხვევაში და როგორ დგება კომუნიკაცია?

ოჯახის ექიმებს შორის ეს უფრო იშვიათია. ხდება მაშინ, თუ მიმდინარეობს პაციენტის გაცვლა. მაგალითად, პაციენტი იცვლის ოჯახის ექიმს, მოდის ჩემთან, თუმცა მე რაღაც მონაცემი მაინტერესებს და ვუკავშირდები მის ყოფილ ექიმს. კერძო დარგის სპეციალისტებთან ინფორმაციის გაცვლა ხდება ძირითადად წერილობით, რაც საქართველოს შემთხვევაში, თუ არ ვცდები, ფორმა 100 შეესაბამება. 

როდის გაიარეთ პირველადი ჯანდაცვის ექიმებმა ტრენინგი კოვიდ 19-ზე? მომარაგებული ხართ თუ არა პერსონალური დაცვის საშუალებებით? როდის მოხდა ამის მომარაგება? 

უშუალოდ კოვიდ ინფექციისადმი მიძღვნილი ტრენინგი არ ყოფილა. საერთოდ, ყველა ექიმი ყოველ კვირას იღებს სპეციალურ ჟურნალს.  ამ ჟურნალში განხილულია აქტუალური თემები კონკრეტული პერიოდისათვის და ბოლო 4-5 კვირაა, ის კოვიდ ინფექციის გარშემო ტრიალებს. არის რობერტ კოხის ინსტიტუტი, რომელიც გერმანიაში ძირითადად ინფექციურ დაავადებებს კურირებს. ეს ინსტიტუტი ჯანდაცვის სამინისტროსთან ერთად გვაძლევს მითითებებს. თავიანთ საიტზე აქვთ ყველა აქტუალური კვლევის შედეგის ანალიზი. 

საერთოდ , ექიმი ისეთი პროფესიაა, რომელიც ყოველდღიურად თუ არა, ძალიან ხშირად მოითხოვს თვითტრენინგს, ახალი ლიტერატურის გაცნობას. ყოველთვის უნდა იყო სიახლეების საქმის კურსშიც. კოვიდის შემთხვევაშიც ასე ხდება. რა თქმა უნდა, მოდიოდა მეილები რობერტ კოხის ინსტიტუტიდან, არის სხვადასხვა ვებგვერდებიც საინტერესო მასალებით. ასე რომ, უფრო თვითტრენინგი გვქონდა.

მომარაგებას რაც შეეხება, თავდაპირველად ეს მოხდა ინფექციის აფეთქების პირველ კვირას. მეორედ ამ ორშაბათს მოგვამარაგეს. რაღაც მარაგი, რა თქმა უნდა, მანამდეც გვქონდა, ამ მარაგს მიემატა, რაც მოგვაწოდეს. ჩვენც ვცდილობთ, ეკონომიურად გამოვიყენოთ.

აღგვიწერეთ, როგორ ხდება, სავარაუდოდ, კოვიდინფიცირებულთა ტრიაჟი, ვის უკეთებენ ტესტს, როგორ წყდება, ვინ უნდა გააგრძელოს მკურნალობა კლინიკაში და ვინ სახლში? 

თავიდან ტესტირების ძალიან მკაცრი კრიტერიუმები იყო. 15 წუთის განმავლობაში უნდა ყოფილიყავი ერთ ოთახში კოვიდინფიცირებულთან, უნდა გქონოდა ინფექციის რომელიმე სიმპტომი, ან უნდა ყოფილიყავი იმ რეგიონიდან, სადაც ეს ინფექცია აფეთქდა. შემდგომ გაიგზავნებოდი ტესტირების პუნქტში და იქ უკეთებდნენ უკვე ტესტირებას. ძალიან მკაცრად უნდა დაეკმაყოფილებინა პაციენტს ეს კრიტერიუმები თავიდან. ახლა უფრო შეარბილეს ეს კრიტერიუმები და ჩვეულებრივ მშრალ ხველაზეც კი ვურჩევთ პაციენტს, რომ გაიკეთოს ტესტი. ეს, რა თქმა უნდა, ნებაყოფლობითია და არა იძულებითი. 

ეს იმიტომ, რომ ტესტებია უფრო ხელმისაწვდომი?

შესაძლოა, ტესტია უფრო მეტი ან შესაძლოა, სურთ, უკეთ აღრიცხონ სტატისტიკა. საყოველთაო ტესტირება და უსიმპტომო პაციენტების ტესტირება არ კეთდება. თუ პაციენტს ჰქონდა კოვიდინფიცირებულთან შეხება, ის მიდის 14-დღიან კარანტინში, ანუ, ფაქტობრივად, თავის სახლში. ეძლევა ბიულეტენი, რომ არ გავიდეს სამსახურში და სხვა ადამიანებს არ გადასდოს, რადგან, ვიცით, რომ არის უსიმპტომო მიმდინარეობაც. თუ ამ პერიოდში არ გამოუვლინდა სიმპტომი, ჩვეულებრივ განაგრძობს ცხოვრებას. 

გასაგებია. ტრიაჟირების საკითხს რომ დავუბრუნდეთ, როგორ წყდება პაციენტების განაწილების საკითხი სახლის პირობებსა და კლინიკებში…

როდესაც კონკრეტული პაციენტის შემთხვევაში ვირუსი მსუბუქად მიმდინარეობს, ჩვენ მას ვაფრთხილებთ, რომ დამძიმების შემთხვევაში უნდა მოგვაკითხოს ჩვენ ან პირდაპირ კლინიკას. თუ არ დამძიმდა, არ გამოუვლინდა მაღალი ცხელება, სუნთქვის უკმარისობა და ა.შ. და არ არის რისკის ჯგუფის პაციენტი, ანუ თუ მსუბუქი მიმდინარეობა დარჩა, ის რჩება სახლში მინიუმ 2-3 კვირის განმავლობაში.

როგორც მივხვდი, ოჯახის ექიმებს მიმართავს პაციენტთა კატეგორია პირველადი სიმპტომებით. სად იწყება და სად მთავრდება ოჯახის ექიმის კომპეტენცია, ეს რომ ვთქვათ…

როგორც კი პაციენტი მოგვმართავს, თუ არის მსუბუქი მიმდინარეობა, არის ჩვენი მეთვალყურეობის ქვეშ, თუმცა ის არის ბინაზე. გადაწყვეტილებას, თუ რა სახის სიმპტომური მკურნლობა შეიძლება დაენიშნოს პაციენტს, ვიღებთ ჩვენ: ვეუბნებით, რა შედის სიმპტომურ მკურნალობაში: რომ, მაგალითად, შეუძლია, ცხელების, თავის ტკივილის დროს მიიღოს სიცხის დამწევი და ტკივილგამაყუჩებელი მედიკამენტი, მშრალი ხველის დროს ვუნიშნავთ ხველის საწინააღმდეგო პრეპარატებს, სველი ხველისას ამოსახველებლებს, ბაქტერიული ზეინფიცირებისას ანტიბიოტიკს. გარდა ამისა ვურჩევთ C ვიტამინის და საკმარისი რაოდენობის სითხის მიღებას, ფიზიკური დატვირთვის შეზღუდვას, სხვა ადამიანებთან კონტაქტის აცილებას. მას ვეუბნებით, რომ თუ სხვა სიმპტომი დაემატა, ან არსებული სიმპტომები გართულდა, მოგვმართოს ჩვენ. ვეუბნებით, რა მიმართულებით შეიძლება გართულდეს  ვირუსი და როგორ უნდა ამოიცნოს ეს პროცესი. 

არიან, მაგალითად, რისკის ჯგუფის პაციენტები. მათ პირდაპირ ვაგზავნით კლინიკაში. სახლში რჩებიან მსუბუქი სიმპტომების მქონე პაციენტები, რომლებიც არ მიეკუთვნებიან ამ ჯგუფს.  მაგალითად, ერთ-ერთი მოხუცთა თავშესაფარიც არის ჩემი მეთვალყურეობის ქვეშ. ის დახურულია სტუმრებისთვის, არის რისკის ჯგუფი და ჯანდაცვის სამინისტრომ გამოსცა ბრძანება მომსახურე პერსონალის ყველა წევრისა და მოხუცის ტესტირებისა. 

ჩემი კომპეტენცია მთავრდება იქ, როდესაც პაციენტს ვაძლევ მიმართვას სტაციონარულ მკურნალობაზე. თუმცა საჭიროების შემთხვევაში ვთანამშრომლობთ კლინიკის ექიმებთან. 

იყო თუ არა პრობლემები პირველ ეტაპზე და როგორ შეეცადა გერმანია ვითარების გამოსწორებას?

როგორც აღვნიშნე, მთელი მსოფლიო და მათ შორის, გერმანია, არ იყო მზად პანდემიისთვის. მაგრამ საკმაოდ სწრაფად მოგვეცა დირექტივები თუნდაც სპეციალურ აღჭურვილობასთან დაკავშირებით. გაიწერა პროცედურებიც პაციენტების კლინიკაში შემოსვლასთან და მათ რაოდენობასთან დაკავშირებით. პირველივე კვირაში მოხდა ეს. სკოლებიც საკმაოდ სწრაფად დაიხურა, მხოლოდ სასურსათო მაღაზიები დარჩა ღია.

რესურსის პრობლემა არ გვიგრძნია. უფრო შიში იყო, რასთან გვქონდა საქმე. თუმცა ახლა ეს ყველაფერი უფრო ყოველდღიურობაში გადავიდა და აღელვებაც გაქრა. არის ისიც, რომ ჯანდაცვის სისტემის გამართულობიდან გამომდინარე, ადამიანები უფრო ჯანმრთელები არიან. შესაძლოა, ამანაც განაპირობა, რომ ხშირ შემთხვევაში ვირუსის მსუბუქი ფორმებით მიმდინარეობა გვქონდა.

გერმანიაში ახალი კორონავირუსით გარდაცვალების ჯამური ოდენობა ერთ-ერთი ყველაზე დაბალია ევროპაში. რომელმა ფაქტორებმა ითამაშა გადამწყვეტი როლი აღნიშნულ შედეგებში და რა როლი აქვს ამ პროცესში პირველადი ჯანდაცვის მიმართულების გამართულად მუშაობას? როგორია მისი მნიშვნელობა? 

 ჯანდაცვის პირველადი რგოლის ასეთი კარგი ხელმისაწვდომობა განაპირობებს იმას, რომ ქრონიკული დაავადებები, როგორიცაა დიაბეტი, გულ-სისხლძარღვთა, ფილტვის და სხვა ქრონიკული დაავადებები, არის კარგად მართული. ვფიქრობ, რომ  ესეც განაპირობებს პაციენტის უფრო ჯანსაღ მდგომარეობას და ნაკლებ გართულებებს Covid ინფექციის დროს. ამ დაავადებების მართვა ეხება ოჯახის ექიმს. არის შემთხვევები, როცა გვჭირდება სპეციალისტის ჩარევაც. თუმცა, ძირითადად, ეს დაავადებები იმართება ჩვენს რგოლში. ასეთი ქრონიკული დაავადებების მქონე პაციენტი, წესისამებრ, ყოველ 3 თვეში ერთხელ მოდის კონტროლზე. როგორც ჩანს, ეს საკმარისია იმისთვის, რომ ეს დაავადებები სტაბილურობის ჩარჩოში დარჩეს. 

გარდა ამისა, ფაქტობრივად, დაზღვევაც ახალისებს ამ პროცესს და ბონუსები ეძლევათ პაციენტებს,რომლებიც რეგულარულად მოდიან ჩვენთან პრევენციულ გამოკვლევებზე. ეს გვაძლევს ჯანსაღ გენერაციას და კარგად მართულ ქრონიკულ დაავადებებს. 

ასე რომ, ბაზისური რგოლის ხელმისაწვდომობა და მაღალი ხარისხი და, შესაბამისად, მაღალი ნდობა, ჩემი აზრით, არის სტაბილურობის ერთ-ერთი მთავარი განმაპირობებელი.

თქვენ, სავარაუდოდ, იცნობთ საქართველოს ჯანდაცვის სისტემასაც- თქვენი აზრით, რამდენად არსებობს პირველადი ჯანდაცვის სისტემა საქართველოში უკვე ჩამოყალიბებული ფორმით? რამდენად მომზადებული შეხვდა ის კრიზისს?

ისევ გავიმეორებ, რომ ამ კრიზისისთვის მთელი მსოფლიო არ იყო მზად. საქართველოში და კერძოდ ჯანდაცვაში არსებული ეკონომიური მდგომარეობის ფონზე, ვფიქრობ, საკმაოდ კარგად მიდის ექიმების მხრიდან ინფექციის მართვა. რა თქმა უნდა, ეს ხდება ცოტა გადაჭარბებულად მკაცრი პრევენციის ხარჯზეც. 

ჩემი ინფორმაციით, პირველად რგოლს რაც შეეხება, საქართველოში სადაზღვევო სისტემა სხვანაირია. დაზღვევა გერმანიაში აბსოლუტურად დისტანცირებულია ოჯახის ექიმის ინსტიტუტისაგან. საქართველოში, როგორც ვიცი, ეს სხვაგვარად ხდება. აქ პაციენტი თავად ირჩევს ოჯახის ექიმს. ის ამ ექიმს აკითხავს არა მარტო ჯანმრთელობის, არამედ ფსიქო-სოციალური პრობლემების დროსაც. ასეთი მომართვიანობის პროცენტი საკმაოდ მაღალია. ჩემი მუშაობის დაახლოებით 30% ამ სახის პრობლემებზე მოდის. ოჯახის ექიმი მოქალაქისთვის არის ძალიან სანდო პირი. ვიცნობთ არა მხოლოდ ამ ადამიანს, არამედ მთელ მის ოჯახს, რომლებიც ხშირად ასევე ჩვენი პაციენტები არიან. ამიტომ ძალიან მაღალი ნდობის კოეფიციენტია ოჯახის ექიმსა და პაციენტს შორის. ხშირ შემთხვევაში პაციენტებს არ უნდათ კერძო სპეციალისტებთან გადამისამართება. 

საქართველოში, ისეთი შთაბეჭდილება მრჩება, რომ არის პირიქით. პაციენტს ურჩევნია, მიაკითხოს პირდაპირ სპეციალისტს და არა ოჯახის ექიმს, რაც, რა თქმა უნდა, სამწუხაროა. მე ოჯახის ექიმების კომპეტენციაში ეჭვი არ მეპარება, უბრალოდ, მგონია, სისტემაა სხვანაირი. ხელმისაწვდომობა უფრო შეზღუდულია. მეორე მხრივ, როცა დაზღვევის კლინიკაში იძულებული ვარ, რომელიმე ექიმი ავირჩიო და მე არ მაქვს შესაბამისი ნდობა, რთულია ამ რგოლის განვითარება. კონკურენციის არარსებობაც ართულებს მდგომარეობას. ამ შემთხვევაში არჩევანის თავისუფლება შეზღუდული აქვს პაციენტს. 

მინდა, გავამხნევო ჩემი კოლეგები საქართველოში. შეიძლება, ცოტა პათეტიკურად გამომდის, მაგრამ მართლა იმედი მაქვს, რომ ოდესმე საქართველოში პირველადი ჯანდაცვის სფერო ისეთი მყარი და სანდო იქნება, როგორც აქ არის.

ეს გულისხმობს ალბათ ყველა კომპონენტს, დამოკიდებულებიდან სახელმწიფოს მეტ ყურადღებამდე…

რა თქმა უნდა. უფრო მგონია, რომ ეს არის სადაზღვევო სისტემის უცნაური, პაციენტისთვის, შესაძლოა, არცთუ ის მომგებიანი სქემა. როდესაც მან იცის, რომ უნდა მივიდეს ექიმთან, რომელიც მთლად თავისი არჩეული არ არის, [ეს ქმნის ბარიერს]. ასევე, ქართველების მენტალიტეტი ისეთია, რომ პირდაპირ პროფესორთან უნდა მისვლა. 

ვისურვებდი, ისეთივე დაფასებული იყოს ოჯახის ექიმის ინსტიტუტი საქართველოში, როგორიც გერმანიასა და სხვა ქვეყნებშია.