ავტორი: მარიამ ცხოვრებაშვილი, თბილისი

აფხაზეთში 1992-1993 წლებში მომხდარმა ომმა მძიმე შედეგები მოიტანა განსაკუთრებით იმ ადამიანებისთვის, ვისთვისაც აფხაზეთი მშობლიური ადგილი იყო. ომი მათი ისტორიის ნაწილი გახდა და დღემდე ამ შედეგებით ცხორობს ის ხალხი, ვისაც აფხაზეთის იძულებით დატოვება და სხვაგან გადასახლება მოუწია და ისინი, ვინც დღემდე აფხაზეთში ცხოვრობენ. 

ქართულ-აფხაზური ქორწინებები არცთუ იშვიათი მოვლენა იყო აფხაზეთში, რაც შერეულ ოჯახებს ქმნიდა. ასეთი ოჯახებისთვის კიდევ უფრო ტრაგიკული აღმოჩნდა შეიარაღებული დაპირისპირების პირობებში ცხოვრება და იმ შედეგებთან გამკლავება, რაც ამ დაპირისპირებამ მოიტანა. მათთვის ფრონტის ხაზმა ოჯახის შიგნითაც გაიარა. შერეული ოჯახების წევრი ქალებისთვის ომი, პირველ რიგში, საკუთარი ოჯახის წევრების ურთიერთდაპირისპირებას და ხშირ შემთხვევაში საკუთარი ქმრებისა თუ ძმების საპირისპირო მხარეებზე იარაღით ხელში დგომას ნიშნავდა.

ომმა ეს ქალები არჩევანის წინაშე დააყენა, თუმცა ეს არჩევანი ერთი შეხედვით აბსურდულიც კი იყო, არჩევანი საკუთარ ეროვნულ იდენტობასა და ოჯახს შორის უნდა გაეკეთებინათ.  არჩევანის გაკეთება გარდაუვალი აღმოჩნდა მაშინ, როცა უნდა გადაეწყვიტათ, სად იცხოვრებდა ოჯახი ომის შემდეგ, ქართულ თუ აფხაზურ საზოგადოებაში, ენგურს აქეთ თუ იქით. სიტყვა „არჩევანი“ ამ შემთხვევაში გამოუვალი მდგომარეობით ნაკარნახევ გადაწყვეტილებას აღნიშნავს და არა თავისუფალ გარემოში მიღებულს. გადაწყევტილებას, რომელსაც ქალები იღებდნენ, ბევრი გარემოება განაპირობებდა, პირველ რიგში კი ის, თუ რა ეროვნების იყო ქმარი.

ტერმინი „შერეული ოჯახები“ ომამდე არ არსებობდა, რადგან სწორედ ომმა მოიტანა ეროვნული და ეთნიკური მიკუთვნებულობის შესახებ დისკუსია არა მხოლოდ საჯარო სივრცეში, არამედი ოჯახებს შიგნითაც. ომის წინა რიტორიკამ ოჯახის წევრები დააფიქრა, რომ ისინი რეალურად სხვადასხვა ეთნიკურ ჯგუფებს წარმოადგენდნენ და ამ მოცემულობას შესაძლოა რაიმე ტიპის უთანხმოებამდე მიეყვანა ისინი.

ომს ხშირად კავშირების გაწყვეტა მოაქვს ადამიანებს შორის და ეს განსაკუთრებით რთული გადასატანი აღმოჩნდა შერეული ოჯახებისთვის, რადგან ომამდე არსებული ყოველდღიური, ჩვეულებრივი ურთიერთობები წყდება არა მხოლოდ მეზობლებთან, ნაცნობებთან და მეგობრებთან, არამედ სისხლით ნათესავებთან და ზოგჯერ ოჯახის წევრებთანაც კი.

ილუსტრაცია: მარიამ ცხოვრებაშვილი

წინამდებარე ტექსტი ეყრდნობა ქართულ-აფხაზური ოჯახების ქალი წევრების მონათხრობებს. ყველა ისტორია განსხვავებულია, თუმცა ქალებს შერეული ოჯახებიდან, მიუხედავად იმისა, დღეს აფხაზურ საზოგადოებაში ცხოვრობენ თუ ქართულში, ხშირად მსგავსი გამოცდილებები აერთიანებთ.

კერძო გამოცდილებების განზოგადება რთულია, თუმცა ასეთი ისტორიები ავლენს გარკვეულ ტენდენციას, გამოკვეთს საერთო მახასიათებლებს და მოვლენებს გვაჩვენებს მათში მონაწილე ადამიანების პერსპექტივიდან. ადამიანების ისტორიებს ომით გაყოფილი საზოგადოებებიდან ბევრი საერთო მახასიათებელი აქვთ, რაც გარკვეულწილად მიგვანიშნებს იმაზე, რომ რაც ომმა გაყო, ომის შედეგებმა გააერთიანა.

ცხოვრება ომამდე და პოლიტიკური დაძაბულობის ადამიანური განზომილება

ადამიანები, რომლებსაც ომის გადატანა მოუწიათ, ძირითადად იხსენებენ, რომ ომამდე ეთნიკური ნიშნით რაიმე დაძაბულობა ადამიანურ დონეზე არ იგრძნობოდა. ქართველებს და აფხაზებს მშვიდად და მეგობრულად შეეძლოთ თანაცხოვრება. ქალებისთვისაც, რომლებმაც შერეული ოჯახები შექმნეს, ნაციონალური საკითხი არ იდგა, როგორც საფრთხე. თუმცა ზოგჯერ, ოჯახის შექმნის დროს საზოგადოების უკმაყოფილებასაც აწყდებოდნენ. ახლობლებს და ნათესავებს სურდათ, ქართველი ქალს ქართველზევე ექორწინა, ხოლო აფხაზს აფხაზზე.

განსხვავებული ტრადიციებისა და წეს-ჩვეულებების საკითხიც იჩენდა თავს. ქართველ ქალებს აფხაზური ოჯახური ტრადიციებით აშინებდნენ, რომლებიც ქართულისგან განსხვავებული იყო და, შეიძლება ითქვას, უფრო მკაცრიც. მაგალითად, გავრცელებული მოსაზრების თანახმად, რძალს არ ჰქონდა უფლება მამამთილთან ესაუბრა, სადილის დროს მისჯდომოდა სუფრას, სადაც მამამთილიც იჯდა, რძალი უნდა მდგარიყო ფეხზე და მომსახურებოდა სასადილოდ შეკრებილ ოჯახის წევრებს. განსხვავდებოდა ქორწინების რიტუალიც. აფხაზური წესით ქორწილში არ ეპატიჟებოდნენ ქალის მშობლებს და თავად საპატარძლოც არ უნდა მჯდარიყო საქორწინო სუფრასთან.

გარკვეული პერიოდის შემდეგ კი ქალის მშობლები აწყობდნენ საქორწინო სუფრას და მიიპატიჟებდნენ სასიძოს ოჯახს, თუმცა აქაც სიძე არ უნდა გამოჩენილიყო ნათესავებთან. ზოგჯერ საქორწინო სუფრის ერთი ნაწილი აფხაზური წესით კეთდებოდა, ხოლო მეორე- ქართულით, სადაც სიძეც და პატარძალიც შეკრებილ სტუმრებთან ერთად ისხდნენ სუფრასთან. აფხაზური ტრადიციების ზედმიწევნით და მკაცრად აღსრულებას გეოგრაფიული მდებარეობაც განაპირობებდა. მაგალითად, ტყვარჩელში, ოჩამჩირეში და ისეთ რაიონებში, სადაც შერეული, ქართულ-აფხაზური მოსახლეობა ცხოვრობდა, ტრადიციები და წეს-ჩვეულებებიც უფრო შერეული იყო. ხოლო, მაგალითად, გუდაუთაში, რომელიც უფრო მეტად აფხაზებით იყო დასახლებული, ოჯახური ცხოვრება უფრო მეტად მიჰყვებოდა აფხაზურ წესებს.

თუმცა ომამდე პერიოდში შექმნილ შერეულ ოჯახებში ცდილობდნენ ერთმანეთის ტრადიციებისთვის ეცათ პატივი და ხშირად ქართველ რძალს აფხაზურ ოჯახში მამამთილი სადილობის დროს გვერდით ისვამდა.  ამგვარად ურთიერთპატივისცემას გამოხატავდნენ განსხვავებული ეთნიკურობის მიუხედავად. ამასთან, საერთო თანაცხოვრების გამოცდილება ერთმანეთის წეს-ჩვეულებებსა და ტრადიციებს ერთმანეთთან აახლოვებდა.

1980-იანი წლების ბოლოს აფხაზეთში უკვე დაძაბულობა გაჩნდა ადამიანურ დონეზე, დაიწყო ეთნიკური ნიშნით დაპირისპირებები და მოხდა ფიზიკური შეტაკებებიც 1989 წელს. სწორედ ამ პერიოდს განიხილავენ ქალები, როგორც წყალგამყოფს, მათი ოჯახურ და ნათესაურ ურთიერთობებში. 

1989 წლიდან ჯერ კიდევ სამი წელი იყო უშუალოდ საომარი მოქმედებების დაწყებამდე, მაგრამ დაძაბულობა, რომელიც გაჩნდა, დარჩა და გაღრმავდა.  დაძაბულობა და საზოგადოებაში არსებული დაპირისპირებები ზოგიერთ ოჯახში არ იგრძნობოდა, მაგრამ სხვაგან უარყოფითად აისახებოდა ოჯახურ ურთიერთობებზე. მაგალითად, თუკი ერთ-ერთი ქართველი რესპონდენტის ძმები აფხაზეთში დაწყებულ დემონსტრაციებს და მიტინგებს ნორმალურ მოვლენად აღიქვამდნენ, მისი აფხაზი ქმარი ამას უარყოფითად უყურებდა. ჯერ კიდევ არსებობდა ნათესაური კავშირების იმედი, მაგრამ შერეული ოჯახების წევრი ქალები გრძნობდნენ შეცვლილ დამოკიდებულებებს საზოგადოების მხრიდან. უნდობლობა ჩნდებოდა მეზობლებს შორის, ეჭვის თვალით აკვირდებოდნენ, რომელ მხარეს აირჩევდნენ აფხაზი ქალები, რომლებსაც ქართველი ქმრები ჰყავდათ და პირიქით, ქართველი ქალები, რომლებსაც აფხაზი ქმრები ჰყავდათ. 

საზოგადოება იწყებდა ეთნიკური ნიშნით დაყოფას, იყოფოდა შრომითი კოლექტივები, გაიყო უნივერიტეტი, თეატრი, საფეხბურთო გუნდი. ეს პროცესი ადამიანური ურთიერთობების დონეზეც შესამჩნევი გახდა და ნათესაურ კავშირებზეც აისახა: 

„1989 წელს, პირველი შეტევების შემდეგ დაძაბულობა იგრძნობოდა ქართველებსა და აფხაზებს შორის, განსაკუთრებით გასვენებებში. თუ ადრე ეს პრობლემა არ იყო და ადრე ყველა ერთად იდგა, ახლა აფხაზები და ქართველები ცალ-ცალკე იდგნენ. ეს ძნელი ასახსნელია, ჩხუბი და უსიამოვნება არ ყოფილა, მაგრამ ხალხს ეშინოდა. თუ ვინმეს უნდოდა ახლოს მისვლა და დადგომა, უკვე ეშინოდა, ვინმეს არ გაესამართლებინა“. (ეთნიკურად აფხაზი რესპონდენტი, თბილისი, 2006წ.)

ომი და გარდაუვალი არჩევანი

მიუხედავად იმისა, რომ ყველაფერი ომისკენ მიდიოდა, შეიარაღებული მოქმედებების დაწყება აფხაზეთში მცხოვრები ხალხისთვის მაინც მოულიდნელი აღმოჩნდა. ომმა მოიტანა დაბნეულობა და ახალი სირთულეები, რომელსაც ზოგიერთმა შერეულმა ოჯახმა ვერ გაუძლო და დაიშალა. ქართულ-აფხაზურ ოჯახებს საზოგადოების წნეხის ქვეშ უწევდათ ცხოვრება და მდგომარეობა უფრო გამწვავდა, როცა პირველი მსხვერპლი გაჩნდა. საზოგადოებამ დაიწყო მათი შევიწროვება და დაშინება, მაგალითად, როცა ვრცელდებოდა ამბები აფხაზების დაღუპვის შესახებ, ამაზე პასუხს ქართველ ქალებს სთხოვდნენ და მათ აფხაზ ქმრებს მოუწოდებდნენ, გაეშვათ ქართველი ცოლები. ამავდროულად, ამ ქალების ქართველი ნათესავები ფიქრობდნენ, რომ ისინი აფხაზებს უჭერდნენ მხარს და ამის გამო საყვედურობდნენ. აფხაზ ქალებს კი, რომლებსაც ქართველი ქმრები ჰყავდათ, ადანაშაულებდნენ იმაში, რომ ისინი ქართველების მხარეს იჭერდნენ. როცა კაცებმა იარაღი აიღეს ხელში და ბრძოლაში ჩართვის გადაწყვეტილება მიიღეს, შერეული ოჯახის ქალებისთვის სიტუაცია კიდევ უფრო გართულდა.

„იყო მომენტები, როდესაც გავდიოდი ქუჩაში და არ ვიცოდი, სად წავსულიყავი. მე კარგად მესმოდა, რომ გუმისთის ერთ მხარეს იდგნენ ჩემი ძმები და ამავე დროს ვერ გავურბოდი იმ ფაქტს, რომ ხელში ქართველი შვილები მეჭირა“. (ეთნიკურად აფხაზი რესპონდენტი, თბილისი, 2006წ.)

ხშირად არჩევანი სწორედ ასე იდგა, ქალებს უნდა აერჩიათ, ძმებს გაჰყვებოდნენ თუ ქმრებს, როცა საბრძოლო მოქმედებების დროს იძულებულნი ხდებოდნენ საცხოვრებელი დაეტოვებინათ და უსაფრთხო თავშესაფარი ეპოვათ. ოჯახიც და საზოგადოებაც აიძულებდა მათ აერჩიათ მხარე და ეროვნული იდენტობა, ოჯახურ ღირებულებებზე მაღლა დაეყენებინათ. მაგრამ მათთვის საკითხი ასე არ იდგა და არც იმის განსაზღვრა იყო მარტივი, თუ ვინ იყო მტერი, როცა არსებობდა დაშვება, რომ საომარი მოქმედებების დროს მათი ოჯახის წევრები ერთმანეთის საპირისპირო მხარეებზე აღმოჩნდებოდნენ.

იყო შემთხვევები, როცა ქალები ქმრებს სთხოვდნენ, რომ თუკი მათი ძმა შეხვდებოდათ შეტაკებისას საპირისპირო მხრიდან, არ მოეკლათ, მაგრამ ამავდროულად ვერც იმაში იქნებოდნენ დარწმუნებული, რომ მათი ძმები ქმრებს არ მოუკლავდნენ. ქალები მონათხრობებში ძირითადად თავს არიდებენ პოლიტიკური მდგომარეობის განხილვას და იმის გარკვევას, ვინ იყო მართალი ან დამნაშავე ომში. მათთვის ომი მიკროდონეზე განიხილებოდა და მტრად თვლიდნენ იმას, ვინც უშუალოდ მათ ოჯახს დაესხმებოდა თავს და საფრთხეს შეუქმნიდა მათ შვილებს, მიუხედავად ეთნიკური კუთვნილებისა. ხშირ შემთხვევაში არჩევანის გაკეთების დროსაც ირჩევდნენ, შეენარჩუნებინათ ოჯახი და წასულიყვნენ ან დარჩენილიყვნენ იქ, სადაც მათი ოჯახისთვის იქნებოდა უკეთესი. აფხაზი ქალები გაჰყვნენ თავიანთ ქართველ ქმრებს ენგურს გადაღმა, თბილისში ან სხვა ქალაქებში, მიუხედავად იმისა, რომ მათი ნათესავების დიდი ნაწილი აფხაზეთში დარჩა. ქართველი ქალები კი დარჩნენ აფხაზ ქმრებთან ერთად აფხაზეთში მაშინ, როცა მათ ნათესავებს აფხაზეთის დატოვება მოუწიათ. 

ცხოვრება ომის შემდეგ

ომის შემდეგ ცხოვრების ეკონომიკურ სირთულეებთან ერთად შერეულ ოჯახებს  საზოგადოების ნეგატიურ დამოკიდებულებებთან გამკლავებაც მოუწიათ. ხშირად ოჯახის მატერიალურად უზრუნველსაყოფად ქალებს უწევდათ ევაჭრათ რაიმე პრდუქტით, თუმცა მხოლოდ ეს არ იყო საკმარისი და ცდილობდნენ მიეღოთ ჰუმანიტარული დახმარებაც. პირველ წლებში, როცა დევნილებისთვის განკუთვნილი ჰუმანიტარული დახმარება რიგდებოდა, რიგში მდგომი აფხაზი ქალები ზოგიერთი ქართველისგან უხეშ და დამამცირებელ დამოკიდებულებას აწყდებოდნენ. აქვე ისიც უნდა ღინიშნოს, რომ ასეთ დროს ყოველთვის იყო ხალხი, ვინც მათ იცავდა. მსგავს შემთხვევბს ადგილი ჰქონდა სხვა თავშეყრის ადგილებშიც, თუმცა იყო შემთხვევები, როცა პირიქით, პატივიცემას იმსახურებდნენ აფხაზი ქალები, რადგან ომით გამოწვეული სირთულეების მიუხედავად შეინარჩუნეს ოჯახები და მშობლიური ქალაქი და ნათესავებიც კი დატოვეს. 

შერეული ოჯახების აფხაზ ქალებს მოუწიათ ყველა იმ გზის გავლა, რაც ქართველმა დევნილებმა გაიარეს ომის შემდეგ, მაგრამ თითქოს მათ უფრო მეტად უნდა ებრძოლათ საკუთარი ადგილის ქართულ საზოგადოებაში დასამკვიდრებლად. ომის შემდეგ შექმნილ სოციალურ კავშირებშიც განსაკუთრებულ როლს სხვა აფხაზი ქალები თამაშობდნენ, რომლებსაც მსგავსი გამოცდილებები ჰქონდათ და კარგად ესმოდათ ერთმანეთის. 

ერთ-ერთი ყველაზე რთული მოგონება ომის შემდეგ გარდაცვლილთა შესახებ ინფორმაციის ძიება იყო. თბილისში, სადგურის მოედანზე დროდადრო იკრიბებოდა ის ხალხი, ვისაც აფხაზეთიდან წამოსვლა მოუწია და ცდილობდნენ შეეტყოთ ინფორმაცია ომის დროს გარდაცვლილთა შესახებ. ეს იყო ეგრეთ წოდებული „ბირჟა“, სადაც ერთმანეთს პირადი კავშირებით მოპოვებულ ინფორმაციას უზიარებდნენ გარდაცვლილების შესახებ. აფხაზეთში დარჩენილი ქართველი ქალებისთვისაც მძიმეა მოგონება გარდაცვლილთა სიების შესახებ. მათ ერთგვარი დანაშაულის განცდა ჰქონდათ და აფხაზი ნათესავებისა და მეზობლების სამგლოვიარო რიტუალში მონაწილეობასაც ერიდებოდნენ. აფხაზური საზოგადოების დამოკიდებულებაც მკაცრი იყო მათ მიმართ, ამიტომ ომის შემდეგ შერეული ოჯახების წევრ ქართველ ქალებს დიდხანს უწევდათ ბრძოლა აფხაზურ საზოგადოებაში თავიანთი ადგილის მოსაძებნად. შერეული ოჯახების ქალებს უნდა ეპოვათ თავიანთი როლი ომისშემდგომ საზოგადოებებში, რაც პირველ რიგში იყო დედის როლი, რომელიც, შეიძლება ითქვას, საზოგადოების მიერ მათზე დაკისრებულ დანაშაულის შეგრძნებას უპირისპირდებოდა. აფხაზი ქალები ცხოვრობდნენ ქართულ საზოგადოებაში და ზრდიდნენ ქართველ შვილებს, ხოლო ქართველი ქალები დარჩნენ აფხაზეთში და ზრდიდნენ აფხაზ შვილებს. შვილებისთვის რთული აღმოჩნდა საზოგადოების განწყობების გააზრება:

„ჩემმა პატარა შვილმა გაკვირვებულმა მკითხა: „დედა, შენ ქართველი ხარ? ქართველები ხომ ჩვენი მტრები არიან, ჩვენ გვესროდნენ, ბევრი აფხაზი მოკლეს.“ დავისვი და ავუხსენი, რომ ყველა ცუდი არ არის, ყველა ქართველს არ უბრძოლია, მაგრამ ვერაფერი გააკეთეს, ეს რომ არ მომხდარიყო. მერე მკითხა: „ჩვენ რა, არ გიყვარვართ, ჩვენ ხომ აფხაზები ვართ?“ ეს საშინელება იყო, ამის შემდეგ ბავშვებს ეშინოდათ, რომ ვინმე მაწყენინებდა.“ (ეთნიკურად ქართველი რესპონდენტი, სოხუმი, 2006წ.)

ომის შემდეგ შერეული ოჯახის ქალებისთვის მიმოსვლა მალევე გახდა შესაძლებელი და აფხაზი ქალები ახერხებდნენ აფხაზეთში ჩასვლას ნათესავების მოსანახულებლად. იქ შერეული განწყობები დახვდათ, რადგან ვისი ქმარიც იბრძოდა, მათ აფხაზური საზოგადოება კეთილგანწყობით არ იღებდა. დანარჩენებისთვისაც არ იყო მარტივი, რადგან მიუხედავად იმისა, იბრძოდა თუ არა ქმარი, მათ მაინც ოჯახი, ადამიანები აირჩიეს და არ დარჩნენ აფხაზეთში. ხშირად აფხაზური საზოგადოება კარგად ხვდებოდა თბილისიდან სოხუმში ჩასულ აფხაზ ქალებს, მაგრამ ურთიერთობები უკვე აღარ იყო ისეთივე, როგორც ომამდე, და გაუცხოება იგრძნობოდა. როცა აფხაზეთში ჩასული ქალები დევნილობის სირთულეებზე იწყებდნენ საუბარს აფხაზ ნათესავებთან, მათ არ ესმოდათ ან არ სურდათ ამ თემაზე საუბარი. აფხაზური საზოგადოებაც მძიმე პრობლემების წინაშე დადგა ომის შემდეგ, ამიტომ რთული იყო აფხაზებში ემპათიის გამოწვევა დევნილობის გასაჭირზე საუბრისას. თბილისში ნათესავებთან სტუმრობის გახსენებისას, ქართველი ქალები იგონებენ, რომ აფხაზეთიდან წამოსულ დევნილებთან საუბარი რთული იყო, არსებობდა წყენა და ბრაზი, რომელიც ბარიერს ქმნიდა, ხოლო ადგილობრივი თბილისელები საერთოდ არ ინტერესდებოდნენ სიტუაციით აფხაზეთში. 

შერეული ოჯახის ქალები საუბრობენ მშვიდობაზე და მომავლის იმედზე. ერთი მხრივ მათ არ სურთ შვილებს ომი და ომის შემდეგი გაუცხოება დაუტოვონ მემკვიდრეობად, მაგრამ ასევე იაზრებენ იმას, რომ ახალ თაობებს აფხაზურ და ქართულ საზოგადოებებში არ აქვთ თანაცხოვრების პოზიტიური გამოცდილებები. ისინი ომის შედეგებით შემნილ პირობებში გაიზარდნენ და ამიტომ ხშირად რადიკალურებიც არიან. ქალები დღემდე ცდილობენ ნათესაური კავშირების შენარჩუნებას ომით გაყოფილ საზოგადოებებში. დღეს უკვე დამოკიდებულებებიც შეცვლილია, შერეული ოჯახების ქალებმა მოახერხეს და იპოვეს თავიანთი ადგილი იმ საზოგადოებაში, რომელშიც ცხოვრობენ, ზოგიერთი მათგანი სამშვიდობო პროცესშია ჩართული და ცდილობს შეასრულოს ერთგვარი ხიდის როლი ორ საზოგადოებას შორის. მუხედავად კომუნიკაციის თანამედროვე საშუალებების არსებობისა, შეიძლება ითქვას, რომ ქართული და აფხაზური საზოგადოებები  ერთმანეთს არ იცნობენ და ისინი სხვადასხვა საინფორმაციო ველში არსებობენ. განსხვავდებულია აფხაზური და ქართული საზოგადოებების ურთიერთმოლოდინები. საომარი მოქმედებების დასრულებიდან 30 წელი გავიდა, მაგრამ ომის განმეორების შიშები დროდადრო კვლავაც აქტიურდება აფხაზეთში. ასეთ დროს ადამიანური კავშირები და სანდო ურთიერთობები განსაკუთრებით საჭირო და ძვირფასია. აფხაზურ საზოგადოებაში მცხოვრები ქართველი ქალები ყოველ წელს ომის წლისთავებს ომის განმეორების შიშით ხვდებიან, ქართულ საზოგადოებაში მცხოვრები აფხაზი ქალები კი, აფხაზეთში დაბრუნების იმედით.

გამოყენებული წყაროები:

ზეპირი ისტორიების კრებული „ქალების ბედი“, ორგანიზაცია „პირისპირ“, ფონდი ღია საზოგადოება საქართველოს მხარდაჭერით, 2006.

ტექსტი ეყრდნობა ზეპირი ისტორიების კრებულს, რომელიც შეაგროვა და წიგნად გამოსცა ორგანიზაციამ „პირისპირ“, 2006 წელს. ისტორიები შეგროვდა მდინარე ენგურის ორივე მხარეს. გარდა ამისა, ტექსტში გამოყენებულია 2023 წელს თბილისში ჩაწერილი 3 ინტერვიუ