ავტორი: ბასილ კობახიძე, თეოლოგი; ყოფილი მართლმადიდებელი მღვდელი

2006 წელი.

საეკლესიო ტრადიციის თანახმად, თანამედროვე უკრაინის ტერიტორიაზე პირველად ქრისტიანობა წმიდა მოციქულმა ანდრია პირველწოდებულმა იქადაგა. I საუკუნის მეორე ნახევარში მან შავიზღვისპირეთისა და ყირიმის ბერძნულ ქალაქ-კოლონიებში იმოგზაურა და შემდეგ, მდინარე დნეპრის გაყოლებით ჩრდილოეთისაკენ გაემართა. მოციქული, მოწაფეებთან ერთად, იმ ადგილას მივიდა, სადაც დღეს კიევი მდებარეობს და იქ ჯვარი აღმართა. აღვნიშნავთ, რომ ტრადიციულად, წმ. მოციქული ანდრია კონსტანტინეპოლის პირველ ეპისკოპოსად ითვლება. ასე რომ, უკრაინის მართლმადიდებელი ეკლესიის დამაარსებლად კონსტანტინეპოლის ეკლესიის პირველი მეთაური გვევლინება.

პირველ საუკუნეებში შავიზღვისპირეთის ქალაქ-კოლონიებში რომის იმპერიის ხელისუფლება ბოროტმოქმედებს ასახლებდა, რომლებადაც მეოთხე საუკუნის დასაწყისამდე ქრისტიანებიც ითვლებოდნენ. ამიტომ ამ ტერიტორიაზე მრავალი ქრისტიანი ცხოვრობდა, რომლებიც აგრძელებდნენ წმ. ანდრიას დაწყებულ საქმეს და ავრცელებდნენ ქრისტიანულ სარწმუნოებას. იქ გადასახლებულ ქრისტიანთა შორის ისტორიაში ცნობილია წმ. მღვდელმოწამე ეპისკოპოსი კლიმენტ რომაელი, რომელიც რომის იმპერიამ ხერსონესში მეორე საუკუნის დასაწყისში გადაასახლა.

II-IX საუკუნეების განმავლობაში, ქრისტიანობა უკრაინის ტერიტორიაზე მხოლოდ შავიზღვისპირეთში არსებობდა. ისტორიული მატიანეების მიხედვით, IX საუკუნის შუახანებში, მთავრების, ასკოლდისა და დირის მმართველობაში იყო კიევის სამთავროს ქრისტიანიზაციის მცდელობა. ამის შესახებ კონსტანტინეპოლის პატრიარქი ფოტიუსიც წერს. სამწუხაროდ, ასკოლდი და დირი მთავარმა ოლეგმა დაამარცხა და კიევის სამთავროს ოფიციალური ქრისტიანიზაცია შეჩერდა, თუმცა ქრისტიანობა სულ უფრო ვრცელდებოდა მოსახლეობის საშუალო და დაბალ ფენებში. ქრისტიანობის კულტურულ და პოლიტიკურ გავლენას კიევის სამთავროზე ხელს უწყობდა მეზობელი ბიზანტიის იმპერია.

988 წელს კიევის დიდმა მთავარმა, ვლადიმირმა ქრისტიანობა სახელმწიფო რელიგიად გამოაცხადა. ქალაქი კიევი გახდა ახლად დაარსებული კიევის მიტროპოლიის ცენტრი, რომელიც კონსტანტინეპოლის საპატრიარქოს იურისდიქციაში შედიოდა და ტერიტორიითა და მრევლის რაოდენობით ყველაზე დიდ ეპარქიას წარმოადგენდა.

988-1243 წლებში კიევის მიტროპოლიტები კონსტანტინეპოლიდან ინიშნებოდნენ, თუმცა იყო რამდენიმე მცდელობა დამოუკიდებლობის მოპოვებისა და მიტროპოლიტად ადგილობრივი ეპისკოპოსის არჩევის. მთავარ იაროსლავ ბრძენის დროს, IX საუკუნის შუახანებში, მიტროპოლიის ეპისკოპოსებმა, კონსტანტინეპოლისაგან დამოუკიდებლად, კიევის მიტროპოლიტად აირჩიეს ილარიონი, ხოლო 1247 წელს – კლიმენტ სმოლიატიჩი. XI-XIII საუკუნეებში ქრისტიანობა კიევიდან აღმოსავლეთ ტერიტორიებზე გავრცელდა. ამ ტერიტორიებმა შემდეგ შეადგინეს მოსკოვის სამთავრო, ხოლო თავად მოსკოვის დაარსების თარიღად 1147 წელი ითვლება. ამ პროცესში, უდიდესი როლი შეასრულეს XI საუკუნეში დაარსებული კიევო-პეჩორის მონასტრის ბერებმა. ეს მონასტერი გახდა კიევის სამთავროს სულიერი, მეცნიერული და კულტურული ცენტრი. მთავარ იაროსლავ ბრძენის მმართველობისას აშენდა მიტროპოლიის კათედრალი – კიევის სოფიის ულამაზესი ტაძარი.

1240 წელს კიევის სამთავრო მონღოლებმა დაიპყრეს ბათო ყაენის წინამძღოლობით. მათ კიევი მთლიანად გადაწვეს. ამ დროს დაიღუპა მიტროპოლიტი იოსები. შემდგომ კიევის სამთავრო პოლიტიკურად ორად გაიყო: გალიცია-ვოლინის და ვლადიმირ-სუზდალის სამთავროებად. 1243 წელს, გალიციის მთავარ დანიელის მმართველობისას, კონსტანტინეპოლის პატრიარქის ნებართვით, კიევის მიტროპოლიტად კირილე III აირჩიეს. კიევი მთლიანად განადგურებული იყო და ამიტომ მიტროპოლიტმა თავისი რეზიდენცია ვლადიმირ-სუზდალის დედაქალაქში გადაიტანა. ხოლო XIV საუკუნის დასაწყისში მისი მემკვიდრეები ახალ პოლიტიკურ ცენტრში-მოსკოვში გადავიდნენ, თუმცა კიევის მიტროპოლიტის ტიტულს ატარებდნენ. პირველი კიევის მიტროპოლიტი, რომელიც მოსკოვში დასახლდა, იყო პეტრე (1308-1328).
ის გარემოება, რომ მიტროპოლიტები კიევში არ ცხოვრობდნენ, იწვევდა გალიციის მთავრების უკმაყოფილებას და XIV ს. დასაწყისში მათ მოიპოვეს კონსტანტინეპოლის საპატრიარქოდან გალიციის დამოუკიდებელი მიტროპოლიის დაარსების ნებართვა. მოსკოვის მთავრების ინტრიგების შედეგად ეს მიტროპოლია რამდენჯერმე გაუქმდა.

XIV საუკუნის შუახანებიდან უკრაინისა და ბელორუსის ტერიტორიები ლიტვის დიდი სამთავროს შემადგენლობაში შედიან. ლიტვის დიდი მთავრები, ოლგერდი და ვიტოვტი ცდილობდნენ, კიევის მიტროპოლიტის რეზიდენცია მოსკოვიდან ისევ კიევში გადმოეტანათ, მაგრამ მოსკოვის მთავრები მათ სასტიკად ეწინააღმდეგებოდნენ. მოსკოვში მყოფი მიტროპოლიტების მმართველობა მხოლოდ მოსკოვის სამთავროს ინტერესებს ემსახურებოდა და ლიტვის სამთავროს ტერიტორიაზე მყოფი ეკლესიის უკმაყოფილებას იწვევდა, რადგან მიტროპოლიტები მათგან მხოლოდ დიდ ხარკს კრეფდნენ და არავითარ ყურადღებას არ აქცევდნენ. აგრეთვე ისინი პოლიტიკურად ებრძოდნენ ლიტვისა და ტვერის სამთავროებს. მიტროპოლიტი ალექსი, ბოიარ პლეშჩეევების გვარიდან, თავისი მმართველობის პერიოდში (1354-1378) ფაქტიურად მოსკოვის სამთავროს პოლიტიკური გამგებელიც იყო და მისი ტერიტორიული განვრცობისათვის ზრუნავდა. პოლიტიკური მიზნების მისაღწევად მიტროპოლიტი ალექსი ხშირად იყენებდა საეკლესიო სასჯელებს და მოსკოვის სამთავროს მოწინააღმდეგეებს ანათემაზე გადასცემდა.

1415 წელს, ლიტვის მთავარ ვიტოვტის ნებართვით, კიევის მიტროპოლიის ეპისკოპოსები ქ. ნოვოგრუდკში (თანამედროვე ბელორუსის ტერიტორია) შეიკრიბნენ და კიევის მიტროპოლიტად დამოუკიდებლად აირჩიეს გრიგოლ ცამბლაკი. ასე რომ, კიევის მიტროპოლიტის ტიტულს ატარებდა ორი მღვდელმთავარი: ერთ მათგანს რეზიდენცია მოსკოვში ჰქონდა, ხოლო მეორეს -კიევში. გრიგოლ ცამბლაკის გარდაცვალების შემდეგ, მოსკოვში მყოფმა მიტროპოლიტმა ფოტიმ ზავი დადო მთავარ ვიტოვტთან და ეპისკოპოსებთან და კიევის მიტროპოლია დროებით ისევ გაერთიანდა. 1433 წლის ფლორენციის კრების შემდეგ, როდესაც ბიზანტიის იმპერატორისა და კონსტანტინეპოლის პატრიარქთან ერთად კიევის მიტროპოლიტი ისიდორეც კათოლიკურ ეკლესიას შეუერთდა, იგი მოსკოვიდან გააძევეს. 1448 წელს, კონსტანტინეპოლის საპატრიარქოს ნებართვის გარეშე, მოსკოვის სამთავროში მყოფმა ეპისკოპოსებმა მიტროპოლიტად აირჩიეს იონა. ეს თარიღი ითვლება რუსეთის მართლმადიდებელი ეკლესიის ავტოკეფალიის გამოცხადებად, რომელიც კონსტანტინეპოლის საპატრიარქომ, მოსკოვის მთავრების პოლიტიკური ზეწოლის შედეგად, მხოლოდ 141 წლის შემდეგ, 1593 წელს აღიარა.
კიევის მიტროპოლია კი კონსტანტინეპოლის საპატრიარქოს იურისდიქციაში რჩებოდა, ხოლო ფაქტიურად დამოუკიდებელი იყო. 1556 კიევის მიტროპოლიისა და მრევლის ნაწილი კათოლიკურ ეკლესიას შეუერთდა (ე.წ. ბრესტის უნია). და ამის შემდგომ, უკრაინისა და ბელორუსიის ტერიტორიაზე, მართლმადიდებელი ეკლესიის პარალელურად, ბერძნულ- კათოლიკურმა ეკლესიამ დაიწყო ფუნქციონირება.

XVII პირველ ნახევარში, კიევის მიტროპოლიტ პეტრე მოგილას დროს, გაჩნდა იდეა ამ ორი ეკლესიის გაერთიანებისა ერთ მართლმადიდებლურ ავტოკეფალურ ეკლესიად _ კიევის საპატრიარქოდ, მაგრამ პოლიტიკური წინააღმდეგობის გამო ეს ჩანაფიქრი ვერ განხორციელდა. XVI საუკუნის პირველი ნახევრიდან XVII საუკუნის მეორე ნახევრამდე კიევის მიტროპოლია პოლონეთის სამეფოს საზღვრებში შედიოდა, სადაც ძალინ მძიმე პირობებში უხდებოდა არსებობა. მიუხედავად ამისა, სამეცნიერო-საღვთისმეტყველო, ინტელექტუალური და კულტურული პოტენციალით ის მთელ მართლმადიდებლურ სამყაროში გამოირჩეოდა. 1581 წელს აქ პირველად დაიბეჭდა ბიბლია სლავურ ენაზე (ოსტროგის ბიბლია). XVII საუკუნის პირველ ნახევარში დაარსდა კიევო-მოგილიანის კოლეგიუმი, რომელიც შემდგომ აკადემია გახდა. მისი პედაგოგები და სტუდენტები გამოირჩეოდნენ მაღალი ინტელექტითა და მდიდარი ერუდიციით. საღვთისმეტყველო და საერო განათლება სხვა ტერიტორიებზეც გაავრცელეს, უპირველეს ყოვლისა- მოსკოვის სამთავროში. XVII-XVIII საუკუნეებში კიევო-მოგილიანის აკადემიის კურსდამთავრებულებით იყო დაკომპლექტებული მთლიანად, რუსეთის მართლმადიდებელი ეკლესიის ეპისკოპატი. მიტროპოლიტი პეტრე მოგილას მიერ გამოცემული კატეხიზმო მართლმადიდებელი სარწმუნოების საფუძვლების მთავარ სახელმძღვანელოდ იქნა აღიარებული აღმოსავლელი პატრიარქების მიერ და ასეთად ითვლებოდა თითქმის XIX საუკუნის შუახანებამდე მთელ მართლმადიდებელ ეკლესიაში.

1654 წელს, პერეიასლავის ხელშეკრულების შედეგად, უკრაინა პოლიტიკურად მოსკოვის სამეფომ შეიერთა. მოსკოვის ხელისუფლება ყველანაირად ცდილობდა, თავისი საპატრიარქოს იურისდიქცია უკრაინაზეც გაევრცელებინა, მაგრამ კიევის მიტროპოლიტები მედგარ წინააღმდეგობას უწევდნენ. მოსკოვი მიმართავდა დაშინებას, სიყალბეს, მაგალითად, როდესაც გეტმან იური ხმელკნიცკის ყალბი სიგელები მისცეს ხელმოსაწერად, უხეშად არღვევდა საეკლესიო კანონებს. მაგალითად, მოსკოვში ეპისკოპოსი მეთოდე ფილიმონოვიჩი ყოველგვარი კანონიკური საფუძვლის გარეშე აკურთხეს კიევის მიტროპოლიტად. თავისი იურისდიქციის დარღვევისათვის კონსტანტინეპოლის პატრიარქმა ეპისკოპოსი მეთოდე ანათემას გადასცა. მოსკოვის მეფე ალექსი კი მას იცავდა და სხვისი იურისდიქციის ფარგლებში შეჭრას “მართლმადიდებლობის დაცვით” ამართლებდა.

XVII საუკუნის შუა ხანებში გარდაიცვალა ეკლესიის დამოუკიდებლობისათვის მებრძოლი, კიევის მიტროპოლიტი სილვესტრ კოსივი. რუსები ორმოცი წლის განმავლობაში არ იძლეოდნენ ახალი მიტროპოლიტის არჩევის საშუალებას. შემდეგ სამიტროპოლიტო ტახტზე დასვეს ეპისკოპოსი გედეონი (თავადი სვიატოპოლკ-ჩეტვერტინსკი), რომელმაც გამოაცხადა კიევის მიტროპოლიის უკანონო შეერთება მოსკოვის საპატრიარქოსთან. პარალელურად, მოსკოვმა კონსტანტინეპოლში გააგზავნა ელჩები, რომელთაც კონსტანტინეპოლის პატრიარქს, დიონისე IV-ს მდიდარი ძღვენი ჩაუტანეს. პატრიარქმა ხელი მოაწერა უკანონო სიგელს, რომლის ძალით კიევი რუსეთის ეკლესიის დაქვემდებარებაში უნდა შესულიყო. ამ უკანონო ქმედებისთვის რამდენიმე წლის შემდეგ კონსტანტინოპოლის საპატრიარქოს წმინდა სინოდმა პატრიარქი დიონისე ტახტიდან გადააყენა.
კონსტანტინეპოლის საპატრიარქო დღემდე უკანონოდ მიიჩნევს მოსკოვის მიერ კიევის მიტროპოლიის დაპყრობას და ამ პოზიციას თავის ოფიციალურ დოკუმენტებშიც აფიქსირებს: პოლონეთის მართლმადიდებელი ეკლესიის ავტოკეფალიის სიგელი, კონსტანტინეპოლის პატრიარქ დიმიტრიოსის წერილი მოსკოვის პატრიარქ ალექსისადმი (1991 წლის იანვარი), კონსტანტინეპოლის პატრიარქის წარმომადგენელის, სკოპელოსის მთავარეპისკოპოს ვსევოლოდის (მაიდანსკი) განცხადება უკრაინის პრეზიდენტთან ოფიციალური შეხვედრის დროს (2005 წლის მარტი).

1917 წელს, რუსეთის იმპერიის დაშლის შემდეგ, ისევე როგორც საქართველომ, უკრაინამაც მცირე ხნით სახელმწიფოებრივი დამოუკიდებლობა მოიპოვა. მაშინვე მკვეთრად დაისვა ეკლესიის ავტოკეფალიის საკითხი, მაგრამ რუსეთის ეკლესია არ აპირებდა ხელიდან გაეშვა უკრაინა. საუკუნეების განმავლობაში რუსეთის იმპერია უკრაინის ეპარქიებში ეპისკოპოსებად ეთნიკურ რუსებს ნიშნავდა, რომლებიც ნაციონალური შოვინიზმით გამოირჩეოდნენ და ამიტომ, პოლიტიკურად უკვე თავისუფალ უკრაინაში ეპისკოპოსები სასტიკად ეწინააღმდეგებოდნენ ეკლესიის დამოუკიდებლობას. სწორედ ამ დროს დაიწყო ეკლესიური სოლიდარობა საქართველოსა და უკრაინას შორის. უკრაინის დამოუკიდებელ ეკლესიას არ ჰყავდა ეპისკოპოსები, ამიტომაც, დეკანოზი სტეფანე ორლიკი დაუკავშირდა კათოლიკოს-პატრიარქ ლეონიდე ოქროპირიძეს და სთხოვა ეპისკოპოსების კურთხევა. უწმინდესი ლეონიდე დაეთანხმა და 1921 წელს კიევიდან თბილისში გაემართნენ დეკანოზები, სტეფანე ორლიკი და პავლე პოგორილკო, მაგრამ სამოქალაქო ომის გამო მათ ვერ მოახერხეს საქართველოში ჩამოსვლა.
1921 წლის ოქტომბერში გაიმართა სრულიად უკრაინის მართლმადიდებლური საეკლესიო კრება, რომელმაც გამოაცხადა უკრაინის ეკლესიის ავტოკეფალია. 1930 წელს საბჭოთა ხელისუფლებამ უკრაინელი ეპისკოპოსები აიძულა, ეკლესიის “თვითლიკვიდაცია” გამოეცხადებინათ. 1937 წლისთვის ეკლესია თითქმის მთლიანად განადგურებული იყო. გადაასახლეს ყველა მღვდელმთავარი, მათ შორის მთავარეპისკოპოსი სტეფანე (ორლიკი). ციმბირიდან ცოცხალი მხოლოდ ეპისკოპოსი იოსები (ოკსიუკი) დაბრუნდა, რომელიც XX საუკუნის 90-იან წლებში გარდაიცვალა. გადარჩა მხოლოდ ეპისკოპოსი იოანე (ტეოდოროვიჩი), იგი 20-იანი წლების დასაწყისში ამერიკაში გაემგზავრა და ამერიკისა და კანადის უკრაინულ ეპარქიას ხელმძღვანელობდა. II მსოფლიო ომის დასაწყისში, უკრაინის იმ ტერიტორიაზე, რომელიც საბჭოთა კავშირის შემადგენლობაში შედიოდა, არცერთი ეპისკოპოსი არ იყო და მხოლოდ რამდენიმე ტაძარი მოქმედებდა.

1920 წელს, საბჭოთა კავშირსა და პოლონეთს შორის ომის შემდეგ, უკრაინის ტერიტორიის ნაწილი პოლონეთის სახელმწიფოს საზღვრებში აღმოჩნდა. სულ სხვანაირად წარიმართა იქ ეკლესიის ცხოვრება. იერარქიის, სამღვდელოებისა და მრევლის უმეტესობა ავტოკეფალიის მომხრე იყო. პოლონეთში მართლმადიდებელი ეკლესიის წევრების აბსოლუტური უმრავლესობა უკრაინელები იყვნენ. ამ ეკლესიამ ავტოკეფალია კონსტანტინეპოლის საპატრიარქოსაგან, ანუ თავისი დედაეკლესიისაგან, 1924 წელს მიიღო. მოსკოვის საპატრიარქოს წინააღმდეგობის მიუხედავად, ეს ავტოკეფალია აღიარეს აღმოსავლელმა პატრიარქებმა და სხვა მართლმადიდებელმა ეკლესიებმა. 1939 წელს ეს ტერიტორიებიც საბჭოთა კავშირმა დაიპყრო და მოსკოვმა საეკლესიო კანონების უხეში დარღვევით გააუქმა ავტოკეფალია და თავის ეგზარქოსად დანიშნა მიტროპოლიტი ნიკოლოზი (იარუშევიჩი). ეპისკოპოსთა უმრავლესობა მოსკოვის საპატრიარქოს დაემორჩილა. მხოლოდ მთავარეპისკოპოსი ალექსანდრე (ინოზემცევი) და ეპისკოპოსი პოლიკარპე (სიკორსკი) დარჩნენ ავტოკეფალური ეკლესიისა და მისი მეთაურის, მიტროპოლიტ დიონისეს (ვალედინსკი) ერთგულნი.

II მსოფლიო ომის დაწყებისთანავე უკრაინის დიდი ნაწილი სწრაფად დაიკავეს გერმანიის ჯარებმა და ოკუპირებული ტერიტორია რეიხსკომისარიატ “უკრაინად” გამოაცხადეს. 1941 წლის 18 აგვისტოს პოჩაევის მონასტერში საიდუმლოდ შეიკრიბა ოთხი ეპისკოპოსი და მიიღო უკანონო გადაწყვეტილება, გამოსულიყვნენ უკრაინის ავტოკეფალური ეკლსიის იურისდიქციიდან და შესულიყვნენ მოსკოვის საპატრიარქოს დაქვემდებარებაში. მათ თავიანთ ჯგუფს “ავტონომიური ეკლესია” უწოდეს. მიტროპოლიტმა დიონისემ მათი ქმედება საეკლესიო განხეთქილებად შეაფასა და კანონიკური სასჯელები დაადო. ამ პერიოდში გერმანელების მიერ ოკუპირებულ პოლონეთის ტერიტორიებს გენერალ-გუბერნატორი მართავდა, რომელმაც მიტროპოლიტ დიონისეს რეიხსკომისარიატ “უკრაინის” ტერიტორიაზე ყყოველგვარი მოქმედება აუკრძალა, ამიტომ მიტროპოლიტმა ლუცკის მთავარეპისკოპოსი პოლიკარპე (სიკორსკი) დანიშნა უკრაინის მართლმადიდებელი ეკლესიის ადმინისტრატორად და ახალი ეპისკოპოსების ხელდასხმის უფლება მისცა. მოსკოვის საპატრიარქო ამას ვერ შეურიგდა და 1942 წლის 28 მარტს რუსეთის მართლმადიდებელი ეკლესიის მღვდელმთავართა კრებამ მთავარეპისკოპოსი პოლიკარპე განკვეთა. ამ სასჯელს არანაირი კანონიკური საფუძველი არ გააჩნდა, რადგან მთავარეპისკოპოსი პოლიკარპე არასოდეს შედიოდა მოსკოვის საპატრიარქოს იურისდიქციაში. ამიტომ რუს ეპისკოპოსებს მისი განკვეთის უფლება არ ჰქონდათ. 1942 წლის 17 მაისს კიევში შედგა უკრაინის მართლმადიდებელი ავტოკეფალური ეკლესიის კრება, რომელმაც ახალი მღვდელმთავრების ხელდასხმა დაადგიანა. მათ შორის პერეიასლავის ეპისკოპოსად აკურთხეს არქიმანდრიტი მსტისლავი (სკრიპნიკი). კრებამ სრულიად უკრაინის საეკლესიო კრების მოწვევამდე მიტროპოლიტი დიონისე (ვალედინსკი) კიევის მიტროპოლიის ტახტის მოსაყდრედ გამოაცხადა და ამით ფაქტობრივად აღადგინა თავისი ავტოკეფალია და შეინარჩუნა კავშირი მსოფლიო მართლმადიდებლობასთან. სამწუხაროდ, ომის გამო სრულიად უკრაინის საეკლესიო კრების მოწვევა ვერ მოხერხდა.

საბჭოთა ჯარების მოახლოებამ უკრაინელი ეპისკოპოსები აიძულა, სამშობლო დაეტოვებინათ. 1941 წლის 11 მარტს ისინი ვარშავაში შეიკრიბნენ და უკრაინის ეკლესიის უმაღლეს მმართველ ორგანოდ მღდელმთავართა სინოდი გამოაცხადეს. მის თავმჯდომარედ კი კიევის მიტროპოლიის ტახტის მოსაყდრე გამოცხადდა. გერმანიის დამარცხების შემდეგ უკრაინის ეპისკოპოსები მთელ მსოფლიოში გაიფანტნენ, მაგრამ შეინარჩუნეს კანონიკური ერთიანობა და წარმოადგენდნენ უკრაინის მართლმადიდებელ ეკლესიას დიასპორაში. მათვე შეუერთდა ეპისკოპოსი იოანე (ტეოდოროვიჩი). დიასპორაში კიევის მიტროპოლიის ტახტის ბოლო მოსაყდრე იყო მიტროპოლიტი მსტისლავი (სკრიპნიკი).

უკრაინის ხელმეორედ გასაბჭოების შემდეგ მოსკოვმა დანიშნა თავის ეგზარქოსად იოანე (სოკოლოვი) _ ტიტულით “კიევისა და გალიციის მიტროპოლიტი, სრულიად უკრაინის საპატრიარქო ეგზარქოსი”. იმ სასულიერო პირებს, ვინც მას არ ემორჩილებოდა, საბჭოთა უსიშროების ორგანოები აპატიმრებდნენ.

კიევის მიტროპოლიტებად მოსკოვი ყოველთვის ეთნიკურ რუსებს ნიშნავდა. მხოლოდ 1966 წელს კიევის მიტროპოლიტად დაინიშნა უკრაინელი მღვდელმთავარი ფილარეტი (დენისენკო). 1989 წლიდან, საბჭოთა კავშირის დაშლის პროცესმა მას საშუალება მისც,ა გადაედგა წარმატებული ნაბიჯები უკრაინის ეკლესიის დამოუკიდებლობის აღდგენისათვის. 1990 წელს მან მოსკოვის პატიარქ ალექსი II-საგან (რიდიგერი) მიიღო სიგელი, რომლის ძალითაც უკრაინის საეგზარქოსომ მიიღო ავტონომიური თვითმმართველობის უფლება. იმავე წლის ივლისში უკრაინის ეკლესიის მღვდელმთავართა კრებამ მიტროპოლიტი ფილარეტი ეკლესიის მეთაურად აირჩია. ეს გადაწყვეტილება დაამტკიცა 1991 წლის კიევის საეკლესიო კრებამ, რომელშიც სამღვდელოება და ერისკაცებიც მონაწილეობდნენ. პარალელურად, დაიწყო მოძრაობა სრული ავტოკეფალიის მოსაპოვებლად. 1990 წლის ივნისში კიევში შედგა კრება, რომელმაც კიევის მიტროპოლიის ტახტის მოსაყდრე მსტისლავი (სკრიპნიკი) უკრაინის ავტოკეფალური ეკლესიის მეთაურად აირჩია, ხოლო თვით ეკლესიას საპატრიარქოს სტატუსი მიანიჭა. მრავალი წლის ემიგრაციის შემდეგ მიტროპოლიტი მსტისლავი სამშობლოში დაბრუნდა.

1991 წელს უკრაინამ სახელმწიფო დამოუკიდებლობა გამოაცხადა. მოციქულთა კრების 34-ე კანონის მიხედვით, დამოუკიდებელ სახელმწიფოში, სადაც მოსახლეობის დიდი ნაწილი მართლმადიდებელი ქრისტიანია, უნდა არსებობდეს ავტოკეფალური ეკლესია. ამიტომ, იმავე წლის ნოემბერში, კიევო-პეჩორის მოინასტერში შედგა საეკლესიო კრება, რომელმაც ავტოკეფალია გამოაცხადა და დამოუკიდებელი ეკლესიის მეთაურად მიტროპოლიტი ფილარეტი (დენისენკო) აირჩია. დადგენილებას ყველა მღვდელმთავარმა და დელეგატმა მოაწერა ხელი.
რუსეთი ამგვარ სიტუაციას ვერ შეეგუებოდა, რადგან უკრაინის მართლმადიდებელი ავტოკეფალური ეკლესიის არსებობა მნიშვნელოვნად შესუსტებდა მის გავლენას მართლმადიდებლურ სამყაროში. მრევლის რაოდენობით უკრაინის ეკლესია აღემატება კიდეც რუსეთის ეკლესიას. მოსკოვმა მაშინვე აამუშავა სახელმწიფო მანქანა და სპეცსამსახურები. დაიწყო უკრაინის ეკლესიის მეთაურის პიროვნული დისკრედიტაცია და ეპისკოპოსების დაშინება და გადაბირება. რუსული სპეცსამსახურების მცდელობებმა სწრაფად გამოიღო შედეგი. 1992 წლის იანვარში სამმა ეპისკოპოსმა უარყო უკრაინის ეკლესიის ავტოკეფალია. მათ ოფიციალურად დაუჭირა მხარი პატრიარქმა ალექსი II-მ. 1992 წლის 30 მარტს შედგა რუსეთის მართლმადიდებელი ეკლესიის მღვდელმთავართა კრება, რომელშიც მიტროპოლიტი ფილარეტიც მონაწილეობდა. მოსკოვში მასზე განახორციელეს ძლიერი ზეწოლა, რათა გადამდგარიყო უკრაინის ეკლესიის მეთაურობიდან. იგი იძულებული გახდა განეცხადებინა, რომ “ეკლესიაში მშვიდობის შენარჩუნებისათვის, მომავალ კრებაზე წარადგენდა გადადგომის თხოვნას”. მიტროპოლიტმა ფილარეტმა ეს განცხადება იმისათვის გააკეთა, რომ მოსკოვიდან ცოცხალი გამოეშვათ. აღსანიშნავია, რომ მღვდელმთავრების მიერ კათედრიდან გადადგომა ზეწოლის ან სიცოცხლისათვის საშიშროების არსებობის გამო დანაშაულად ითვლება (III მსოფლიო კრება, კანონი 9; წმ. კირილე ალექსანდრიელი კანონი 3). თუ ის არ არის ღირსი ეპისკოპოსობისა, მაშინ საეკლესიო სასამართლომ უნდა დასაჯოს. ამიტომ კიევში დაბრუნებულმა მიტროპოლიტმა ფილარეტმა მიიღო გადაწყვეტილება დარჩენილიყო ეკლესიის მეთაურად. მოსკოვმა იგი გადაყენებულად გამოაცხადა, რისი უფლებაც მას არ ჰქონდა.

1992 წლის 27 მაისს, მოსკოვიდან მიღებული დირექტივების შესაბამისად, მიტროპოლიტმა ნიკოდიმემ (რუსნაკი) ხარკოვში მოიწვია ე.წ. “მღვდელმთავართა კრება”, რომელმაც მოსკოვის საპატრიარქოს იურისდიქციაში შემავალი უკრაინის ეკლესიის მეთაურად როსტოვის მიტროპოლიტი ვლადიმირი (საბოდანი) აირჩია. 1992 წლის 11 მაისს რუსეთის ეკლესიის მღვდელმთავართა კრებამ მიტროპოლიტი ფილარეტი (დენისენკო) ეკლესიიდან განკვეთა. აღსანიშნავია, რომ ყველა ეს ქმედებები წარმოადგენს საეკლესიო კანონების უხეშ დარღვევას. ამავე წლის 25-26 მაისს კიევში შეიკრიბნენ მიტროპოლიტ მსტისლავის და მიტროპოლიტ ფილარეტის იურისდიქციის წარმომადგენლები და გაერთიანება გამოაცხადეს. ამ გაერთიანების შედეგად ჩამოყალიბდა უკრაინის მართლმადიდებელი ავტოკეფალური ეკლესია _ კიევის საპატრიარქო. საჭეთმპყრობელად აირჩიეს მიტროპოლიტი მსტისლავი, ხოლო მის მოსაყდრედ (მოადგილედ) -მიტროპოლიტი ფილარეტი. ამგვარად, უკრაინის ტერიტორიაზე აღდგა დამოუკიდებელი, ავტოკეფალური, კანონიკური, მართლმადიდებელი ეკლესია _ კიევის საპატრიარქო, რომელიც ისტორიული კიევის მიტროპოლიის კანონიერ მემკვიდრეს წარმოადგენს. ფუნქციონირებას აგრძელებდა “მოსკოვის საპატრიარქოს უკრაინის მართლმადიდებელი ეკლესია”, რომელსაც მიტროპოლიტი ვლადიმირი (საბოდანი) მეთაურობს.
მიტროპოლიტ მსტისლავის სასულიერო პირთა მცირე ნაწილმა არ აღიარა გაერთიანება და თავისი თავი ე.წ. “უკრაინის ავტოკეფალურ მართლმადიდებელ ეკლესიად” გამოაცხადა.
1993 წლის ივნისში გარდაიცვალა კიევის პატრიარქი მსტისლავი და საეკლესიო კრებამ საპატრიარქო ტახტზე აირჩია მიტროპოლიტი ვლადიმირი (რომანიუკი), წარსულში ცნობილი დისიდენტი და კომუნიზმის წინააღმდეგ მებრძოლი ეროვნული მოძრაობის მოღვაწე. 1994 წლის 19 ივლისს შედგა უკრაინის ახალი პრეზიდენტის, ლეონიდ კუჩმას ინაუგურაცია. არჩევნების დროს მოსკოვის საპატრიარქო მას აქტიურად უჭერდა მხარს, როგორც რუსეთთან ინტეგრაციის მომხრეს. რუსები ფიქრობდნენ, რომ გამარჯვების შემთხვევაში კუჩმა კიევის საპატრიარქოს ლიკვიდაციას მოახდენდა. 1995 წლის ივლისში გარდაიცვალა კიევის პატრიარქი ვლადიმირი. ხელისუფლებამ სოფიის ტაძრის ეზოში მისი დაკრძალვის ნებართვა არ გასცა და მილიციამ პროცესიის მონაწილეების მიმართ ძალა გამოიყენა. ეს დღე ისტორიაში შევიდა როგორც “შავი სამშაბათი”. კუჩმას ხელისუფლებამ რამდენჯერმე სცადა კიევის საპატრიარქოს იურიდიული ლიკვიდაცია, მაგრამ უშედეგოდ. იმავე წელს საეკლესიო კრებამ საპატრიარქო ტახტზე აირჩია მიტროპოლიტი ფილარეტი (დენისენკო), რომელიც დღემდე უკრაინის დამოუკიდებელი ეკლესიის მეთაურს წარმოადგენს.

1997 წელს რუსეთის ეკლესიამ კიევისა და სრულიად რუს-უკრაინის პატრიარქი, უწმინდესი ფილარეტი ანათემას გადასცა. რუსეთს სურდა ფსიქოლოგიური ზეწოლა მოეხდინა მრევლზე და ხელი შეეშალა კიევის საპატრიარქოს ურთიერთობისათვის სხვა მართლმადიდებელ ეკლესიებთან. რუსეთის ეკლესიის ისტორიაში მრავლადაა ფაქტები პოლიტიკური მიზნებისათვის საეკლესიო ანათემების გამოყენებისა. მაგალითად, ანათემირებული იქნა უკრაინის სახელმწიფოებრივი დამოუკიდებლობისათვის მებრძოლი გეტმანი ივანე მაზეპა.
პრეზიდენტ კუჩმას მმართველობის პერიოდში მოსკოვის საპატრიარქოს იურისდიქცია სახელმწიფოსაგან მნიშვნელოვან მხარდაჭერას იღებდა. ხოლო კიევის საპატრიარქოს სამღვდელოება და მრევლი იდევნებოდნენ, განსაკუთრებით -რეგიონებში. 1999 წელს კუჩმამ საჯაროდ განაცხადა, რომ უკრაინის ერთიანი დამოუკიდებელი ეკლესიის არსებობის მომხრეა, თუმცა პრაქტიკული ნაბიჯები არ გადაუდგამს. კონსტანტინეპოლის პატრიარქ ბართლომეოს I-თან ოფიციალური შეხვედრისას პრეზიდენტმა კუჩმამ განაცხადა, რომ უკრაინის ეკლესიის დამოუკიდებლობისათვის აუცილებელია მოსკოვის საპატრიარქოს თანხმობა, რისი მიღებაც შეუძლებელია.

უკრაინაში მყოფი მოსკოვის იურისდიქციის იერარქები ერთგულად ასრულებდნენ რუსეთის მოდერნიზებული იმპერიის ინსტრუქციებს. ისინი ეწინააღმდეგებოდნენ რომის პაპის იოანე პავლეს II ვიზიტს უკრაინაში. საპრეზიდენტო არჩევნებში ღიად უჭერდნენ მხარს რუსეთის კანდიდატ ვიქტორ იანუკოვიჩს, მოუწოდებდნენ უკრაინის აღმოსავლეთ რეგიონების რუსეთთან შეერთებისაკენ, ეწინააღმდეგებიან ქვეყნის ინტეგრაციას ევროსტრუქტურებში და ა.შ.
სოციოლოგიური გამოკვლევების თანახმად, დღეისათვის, უკრაინელი მართლმადიდებლების უმრავლესობა კიევის საპატრიარქოს მრევლს წარმოადგენს. საპატრიარქოს აქვს 4000 სამრევლო, ორი სასულიერო აკადემია – კიევსა და ლვოვში, საღვთისმეტყველო ფაკულტეტი ჩერნოვცის სახელმწიფო უნივერსიტეტში, 5 სასულიერო სემინარია და 40 მონასტერი. ბიბლია და ყველა საღვთისმსახურო წიგნი ითარგმნა უკრაინულ ენაზე და სამრევლოთა უმრავლესობაში ღვთისმსახურება უკრაინულად აღესრულება.

კიევის საპატრიარქოს მშვიდობიანი და კონსტრუქციული ურთიერთობა აქვს სხვა ქრისტიანულ ეკლესიებთან და რელიგიურ ორგანიზაციებთან, არის სრულიად უკრაინის ეკლესიათა საბჭოს წევრი.

სამწუხაროდ, მოსკოვის წინააღმდეგობის გამო, კიევის საპატრიარქო არ არის ოფიციალურად აღიარებული სხვა მართლმადიდებელი ეკლესიების მიერ. რუსეთის ეკლესია კი მის წევრებს საერთოდ არ თვლის ქრისტიანებად. ფაქტიურად, კიევის საპატრიარქო დღეს გადის იმ გზას, რომელიც თავის დროზე გაიარეს დამოუკიდებლობის მოსაპოვებლად საქართველოს, რუმინეთის, სერბეთის, ბულგარეთისა და სხვა მართლმადიდებელმა ეკლესიებმა. ადრე თუ გვიან, კონსტანტინეპოლის საპატრიარქო და სხვა მართლმადიდებელი ეკლესიები აღიარებენ კიევის საპატრიარქოს ავტოკეფალიას და ის დაიკავებს თავის კანონიერ ადგილს მსოფლიო მართლმადიდებელ ეკლესიათა შორის.