ავტორი, ფოტო: ირინე ბერიძე
სამტრედიიდან სულ რაღაც ხუთ კილომეტრში მდებარე დაბა კულაშში ქართველი ებრაელების ისტორიის ძალიან საინტერესო ნაწილია თავმოყრილი. ამ პატარა ადგილას, რომელიც ბოლო მონაცემებით სულ რაღაც 1700-მდე მოსახლეს ითვლის, XX საუკუნის 60-იან წლებში დაახლოებით 10 000 ქართველი ებრაელი ცხოვრობდა. აქვე ექვსი ებრაული სალოცავი მოქმედებდა.
კულაშით მას შემდეგ დავინტერესდი, რაც საბჭოთა ანთროპოლოგის, მარკ პლისეცკის მიერ 1929 წელს გადაღებული ფოტოები ვნახე. პლისეცკის საქართველოს სხვადასხვა რეგიონში უმოგზაურია ქართველი ებრაელების ცხოვრების აღწერის მიზნით, რათა ექსპედიციის შედეგები მაშინდელი საბჭოთა საქართველოს ცენტრალური ეთნოგრაფიული მუზეუმისთვის გადაეცა. კულაშის გარდა მისი ექსპედიცია მოიცავდა ახალციხის, ქარელის, ქუთაისის, ცხინვალის, საჩხერის, სურამისა და ონის ქართველი ებრაელების ცხოვრების აღწერას. ამ უნიკალური და ჩემთვის აქამდე უცნობი ფოტომასალის საფუძველზე, მართალია, ფრაგმენტულად, მაგრამ მაინც შეგვიძლია გავეცნოთ რეგიონების მიხედვით ქართველი ებრაელების ერთმანეთისგან განსხვავებულ ცხოვრების წესებს. ძალზედ საინტერესოა კულაშის მასალები, სადაც დაფიქსირებულია მლოცველები ხის პატარა სინაგოგასთან, კულაშელი ებრაელების საცხოვრებელი სახლები, კულაშის მაშინდელი ბაზრობა თუ სხვა.
ისტორიულ წყაროებში კულაში პირველად XVI საუკუნეში ფიქსირდება. მიქელაძეთა საგვარეულოს ბრძანებით, კულაშში XVII საუკუნის მიწურულს შვიდ ებრაელ გლეხს მისცეს ცხოვრების უფლება. დროთა განმავლობაში კულაშში ახალციხელი, ლაილაშელი და ბანძელი ებრაელები დასახლდნენ. ებრაელები კულაშში რაჭიდან და სოფელ სუჯუნადანაც ჩავიდნენ და ერთმანეთისგან გამოყოფილ კვარტალებში დასახლდნენ. კულაშის ყველა ებრაულ კვარტალს ადრე თავისი სინაგოგა გააჩნდა თურმე. დაბა კულაში იმითაც არის გამორჩეული, რომ საქართველოში არსებულ ებრაულ დასახლებათა შორის ერთადერთია, სადაც XX საუკუნის 90-იან წლებამდე მოსახლეობის აბსოლუტური უმრავლესობა ქართველი ებრაელი იყო.
საბჭოთა კავშირის დაშლის შემდეგ, 90-იანი წლების დასაწყისში, ქართველმა ებრაელებმა კულაში ერთდროულად დატოვეს. არსებობს ინფორმაცია, რომ სწორედ კულაშელი ებრაელები იყვნენ პიონერები იმ დიდი მიგრაციის ტალღის, რამაც 90-იან წლებში მთელი საქართველოს ებრაელთა თემი მოიცვა. ამჟამად კულაშში არც ერთი ებრაული ოჯახი არ ცხოვრობს. მათი ძველი საცხოვრებლები ან მიტოვებულია, ან სხვადასხვა რეგიონიდან ჩამოსახლებულ ქართველებს აქვთ დაკავებული. მათ უმრავლესობას კულაშელ ებრაელთა კერძო საკუთრებით სარგებლობის უფლება ოფიციალურად არ აქვს. ბევრგან გავიკითხე, იყო თუ არა იურიდიული დავის შემთხვევები ძველ და ახალ „მფლობელებს“ შორის, რაზეც, ყოველ ჯერზე, უარყოფითი პასუხი მივიღე. თუმცა კულაშელი ებრაელები და მათი შთამომავლები ხშირი სტუმრები არიან თავიანთი ძველი სახლების და ახლანდელი მფლობელებს მათ პატრონობას სთხოვენ.
შევედით თუ არა კულაშში, ერთ დიდ ჭადართან შევჩერდით და რამდენიმე ხნიერ მამაკაცს გავესაუბრეთ. კითხვას, თუ სად უნდა გვეპოვა ებრაული უბანი, ღიმილით უპასუხეს, რომ აქ ყველგან ებრაული უბანი იყო – საითაც არ უნდა წავსულიყავით, ყველგან კულაშელი ებრაელების ნაკვალევზე ვივლიდით. კულაშელი ექიმი ძმების, მიხელაშვილების სახლში 2005 წლიდან მოქმედებს „კულაშის ქართველთა და ქართველ ებრაელთა ეთნოგრაფიული მუზეუმი“. უფროს ძმას, ამირან მიხელაშვილს, საკუთარი სახლი მუზეუმად უქცევია, რომელიც კულაშის ახლანდელ ცენტრში მდებარეობს. მუზეუმის კოლექცია საკმაოდ მწირია და უმეტესად ფოტომასალისგან შედგება. აქვე რამდენიმე საინტერესო ნივთსაც შეხვდები – შვიდტოტა მენორა, თორას ძველი გამოცემები (მათ შორის, ვენაში 1871 წელს გამოცემული თორას ეგზემპლარი). მუზეუმის ყოველი ნივთი სწორედ ასე, ნაწილ-ნაწილ შეუგროვებიათ ახლა უკვე ისრაელში მცხოვრები კულაშელი ებრაელების ინიციატივით. ჩამოდიან, ჩამოაქვთ ახალი პუბლიკაციები, ფოტოები, ძველი ნივთები და გვიტოვებენო, მითხრა მუზეუმის ზედამხედველმა. აქვე ინახება ინფორმაცია კულაშის რაბინებსა და ექიმებზე, რომლებიც ძალიან დიდ როლს ასრულებდნენ კულაშის ებრაული თემის ცხოვრებაში. მუზეუმში შენახულ თორას ერთ-ერთ ეგზემპლარზე ამ ქართულ მინაწერსაც კი მივაგენი:
„ეს თორა ღირს აბაზი,
პატრონი ყამს ლამაზი,
დამწერელი ბედნიერი,
წამკითხველი მეცნიერი.“
ზოგიერთს, სავარაუდოდ, ებრაული დამწერლობის არცოდნის გამო, ქართული ანბანით მიუწერია წიგნებზე ებრაული რელიგიური ტექსტებიდან ამონარიდი, ზოგსაც, თავისუფალ ფურცელზე, იმ დღეს შესასრულებელი საქმეები აქვს ჩამოწერილი „გაქცეული ხელით“. ნათლად ჩანს, რომ თორა კულაშელი ებრაელების ყოველდღიურობის განუყოფელი ნაწილი ყოფილა. თორას ზომები და ინდივიდუალურად გაფორმებული გარეკანი კი იმას მოწმობს, რომ ოჯახის ყველა წევრს საკუთარი თორა ჰქონია, რომელსაც დღის განმავლობაში ხშირად ფურცლავდნენ.
კულაშის სინაგოგებსა და იქ მოღვაწე რაბინების ისტორიას ცალკე სამეცნიერო კვლევა უნდა მიეძღვნას. ამის გარეშე ქართველი ებრაელების, განსაკუთრებით კი დასავლეთ საქართველოს ებრაული თემის ისტორიაზე საუბარი წარმოუდგენელია. დასავლეთ საქართველოს არაერთ კუთხეში შეიძლება ებრაული კულტურის ინდივიდუალური მახასიათებლების გამოკვლევა, თუმცა ერთ პატარა ადგილას ებრაელების გამორჩეულად დიდი კონცენტრაციის გამო კულაში მაინც განსაკუთრებულ სამეცნიერო ყურადღებას იმსახურებს.
კულაშის უძველესი ხის სინაგოგა დაახლოებით 200 წლისაა (XVIII ს). რამდენიმე წლის წინ მისი რესტავრაციაც მოხერხდა. დღეს მისი მომაჯადოვებელი ორნამენტებისა და მოხატულობის ნახვა ნებისმიერ დამთვალიერებელს შეუძლია. მის გვერდით შენარჩუნებულია ხის დიდი სინაგოგაც, რომელიც მე-20 საუკუნის დასაწყისში აუშენებიათ – პატარა სინაგოგა ებრაელ მორწმუნეებს ვეღარ იტევდა და იმიტომ. ახალი სინაგოგას გვერდით დგას 1911 წელს აშენებული შენობა, რომლის დღეს უკვე არარსებულ მეორე სართულზე იეშივა (ებრაელთა რელიგიური სკოლა) ყოფილა განთავსებული. აქ ახალგაზრდა კაცები გამოცდილი რაბინების დახმარებით თორას, თალმუდს და სხვა ებრაულ რელიგიურ ტექსტებს უღრმავდებოდნენ – თორას კანონებს ეუფლებოდნენ და სეფერ-თორის კითხვაში ოსტატდებოდნენ. იეშივაში ასევე ებრაულ ენასაც სწავლობდნენ.
ამ შენობის პირველ სართულზე ორი სამლოცველო დარბაზია განთავსებული. სამლოცველოში ახლაც შეხვდებით თორას უამრავ ეგზემპლარს, მათ შორის 1879 წელს ვარშავაში და 1886 წელს კონსტანტინოპოლში (დღევანდელი სტამბული) გამოცემულ თორას. იქვე გამოფენილია თორას შესანახი სხვადასხვა ფერის ხავერდის ნაჭრით გაფორმებული ყუთები (თორას ჩასასვენებელი). ებრაულ რელიგიურ კულტურაში განსხვავებულია თორას შენახვის წესებიც. როგორც ჩანს, კულაშელი ებრაელები თორას სეფარადული რელიგიური ტრადიციით ინახავდნენ, რაც მის ცილინდრის ფორმის ხის ყუთებში შენახვას გულისხმობდა. აშკენაზური (აშკენაზები ეწოდებათ ევროპელ ებრაელებს) ტრადიციის მიხედვით კი, თორა ნაჭრისგან სპეციალურად დამზადებულ ჩანთაში (ე.წ. სეფერთორის კაბა) იყო გახვეული.
ებრაული სალოცავების მოპირდაპირე მხარეს მდებარეობს კულაშის ებრაული სასაფლაოც. საბჭოთა დროინდელი, 70 და 80-იანი წლების მაცევები (ებრაული საფლავის ქვა) შესრულების ფორმითა და სტილით თითქოს იმეორებენ ქართული საფლავების ტრადიციას. უფრო ადრეული საფლავების ქვებზე კი აღმოსავლეთ ევროპის ებრაული კულტურისთვის დამახასიათებელ ნაკეთობებსაც შეხვდებით. წარწერები საფლავებზე უმეტესწილად ებრაულად და ქართულად არის შესრულებული, მაგალითად, „აქ განისვენებს ბათშებაყ რუბენის ასული ბათაშვილი. 1901-1970“; „ისრაელ იცხაკის ძე ელაშვილი. 1907-1962“. იშვიათად შეხვდებით მხოლოდ ქართულ ან ებრაულ ტექსტებსაც. განსხვავებულია საფლავების მეტალის სახურავებით გადახურვის პრაქტიკაც. ეს, როგორც ჩანს, მხოლოდ პრივილეგირებულ კულაშელ ებრაულ ოჯახებში იყო გავრცელებული. თუ საფლავებს ყურადღებით დააკვირდები, დაინახავ, როგორ იცვლებოდა დროთა განმავლობაში მაცევების ფორმა – ყველაზე ძველი მაცევები ქვის უბრალო ლოდები იყო და საფლავებს ჰორიზონტალურად ფარავდა, საფლავების უფრო ახალი იერსახე კი მეტი კომპლექსურობით გამოირჩევა.
კულაში საინტერესოა აქ მოღვაწე რაბინების ისტორიითაც. ხახამ რაფაელ ელაშვილი კულაშში 1934 წელს ხახამ იოსებ და რივკა ელაშვილების ოჯახში დაიბადა. მისი დედა, რივკა, ტრადიციულ რელიგიურ ოჯახში იზრდებოდა. ის დასავლეთ საქართველოში სახელგანთქმული რაბის, არონ ბოთერაშვილის ქალიშვილი იყო. სწორედ ხახამ რაფაელის ბაბუის, არონის სურვილი იყო, რომ მის შვილიშვილს რელიგიური განათლება მიეღო. რაბი ხახამ იაკობ დავარაშვილი ქუთაისიდან არონს გარდაცვალების წინ (1949 წელს) ეწვია კულაშში და ხახამ რაფაელის რელიგიური აღზრდა გადაიბარა, რადგან ის იმ დროისთვის თორის და თალმუდის ერთ-ერთ გამორჩეულ მცოდნედ მიიჩნეოდა. ებრაული ლოცვების საგალობლები ხახამ რაფაელმა ბიძისგან, ხახამ ელიაჰუ ბოთერაშვილისგან ისწავლა. 1953 წელს 18 წლის ხახამ რაფაელი ნინა აბრამის ასულ ჯინჯიხაშვილზე დაქორწინდა. გორში ხუთწლიანი მოღვაწეობის შემდეგ ხახამ რაფაელი ისევ კულაშში დაბრუნდა. ის 1953 წლიდან 1972 წლის თებერვლამდე, სანამ ოჯახთან ერთად ისრაელში წავიდოდა, კულაშის რაბინად მსახურობდა. ის განსაკუთრებული ორატორული ნიჭით გამოირჩეოდა. გადმოცემის თანახმად, ხახამ რაფაელი ებრაულ თემში ისრაელისადმი სიყვარულს მუდმივად აღვივებდა და ქართველი ებრაელების ისრაელში მიგრაციის პროცესშიც დიდი როლი შეუსრულებია.
კულაშელ ებრაელთა სახლები არაპროფესიონალი თვალისთვისაც კი შესამჩნევად განსხვავდება იგივე სამტრედიასა და მის შემოგარენში არსებული საცხოვრებელი სახლებისგან. ებრაელების სახლები უმეტესად ნაშენებია ე.წ. გამომწვარი აგურით და იმეორებს სპეციფიკურ ორნამენტებს როგორც ფანჯრებზე, ასევე კარებისა და კიბის ფორმებში. აქვეა ხის ერთსართულიანი სახლებიც, რომლებიც ესთეტიკურად კიდევ უფრო დახვეწილი ფორმებით გამოირჩევიან. სახლების კარების მარჯვენა ზედა მხარეს შემორჩენილია ცილინდრის ფორმის შავი ლაქები, რაც მიუთითებს ოდესღაც მეზუზების არსებობაზე (ებრაელთა სახლის მფარველი, მშვიდობისა და დოვლათიანობის მცველი. ის ლითონის თხელი ყუთია, რომელშიც ჩასვენებულია ფრაგმენტი თორადან. ებრაული ტრადიციის თანახმად, ოჯახის ყველა წევრი სახლიდან გასვლისას და დაბრუნებისას ასრულებს გარკვეულ რიტუალს, რათა მშვიდობიანი დღისთვის მადლობა უთხრას გამჩენს). ამ ნიშანს აქ უამრავ სახლზე შეამჩნევთ.
საინტერესოა ისიც, თუ როგორ იხსენებენ კულაშელ ებრაელებს მათი ქართველი მეზობლები დღეს, ან რა ფორმით შემორჩა მათი ისტორიები და ცხოვრების კვალი მეხსიერებას. კულაშის ახლანდელი მოსახლეობა ისრაელიდან კულაშში უკვე ტურისტად ჩამოსულ ებრაელებს თუ შეხვედრია. მათთან საუბრის დროს ისმენ ისტორიებს, რომლებიც მრავალნაირი მითით არის გაჯერებული.
კულაშის მაგალითზე შეიძლება ითქვას, რომ გარკვეული ნეგატიური წარმოდგენები თუ განწყობები, რაც კულაშელი ებრაელების მიმართ დღეს ქართველ მოსახლეობაში არსებობს, მთლიანად იმ მითებზეა დამყარებული, რომლებიც ქართული ფოლკლორიდან იღებენ სათავეს. ძველი მითების რეკონსტრუქცია თუ ახალი მითების წარმოქმნა ხშირად ებრაული რელიგიური ცხოვრების წეს-ჩვეულებებს უკავშირდება. კულაშის რამდენიმე მოსახლისგან მოვისმინეთ ისტორია ბზობის დღესასწაულის შესახებ, როცა ქართული ეკლესიიდან წამოსულ ბავშვებს უცნობი ებრაელი დახვედრია სინაგოგას ქუჩაზე, მათთვის ბზები წაურთმევია და ფეხებით გაუთელავს. რამდენიმემ გულის ტკენითაც კი აღნიშნა, რომ მართალია, თვითონ ამ ფაქტის მომსწრე არ გამხდარა, მაგრამ გადმოცემით იცის, რომ ეს ფაქტი მომხდარა, ისე კი ტურისტად ჩამოსული ებრაელებისთვის ნეგატიური განწყობა არ შეუმჩნევია. მოსახლეობა საუბრობს კულაშზე, როგორც „დაწყევლილ მიწაზე“. აგრეთვე მოვისმინე ისიც, რომ იმ სახლებში, საიდანაც ქართველი მიცვალებული გაუსვენებიათ, ებრაელები აღარ იცხოვრებენო. შოხეტის (ფრინველის დაკვლის რიტუალი) ჩასატარებლად კულაშის სინაგოგების ახლოს სპეციალური ადგილია მოწყობილი. აქაურებისთვის ეს ადგილიც დღემდე გარკეულ შიშებსა და მითებთან არის დაკავშირებული.
კულაშელი ებრაელები საუკუნეების მანძილზე ინარჩუნებდნენ ეთნიკურ და რელიგიურ იდენტობას. მნიშვნელოვანია იმის ცოდნაც, რომ მხოლოდ იმერელი და მათ შორის კულაშელი ებრაელები საუბრობდნენ ეთნოლექტზე სახელად – „ყივრული“, რომელიც ებრაულის და არამეულის გავლენას განიცდიდა. ქართველები კულაშელ ებრაელებზე საუბრისას ხშირად ამ ქართული ეთნოლექტის მიბაძვა-იმიტირებას ცდილობდნენ.
შეიძლება ითქვას, რომ ქართული ანტისემიტიზმის ისტორია საერთოდ არ არის გამოკვლეული. ამ კუთხით საინტერესოა ლეგენდა ებრაელებში სისხლის აღების რიტუალზე. ამ ლეგენდის საფუძველზე მთელი ევროპის მასშტაბით (ცენტრალურ და აღმოსავლეთ ევროპულ ქვეყნებში: გერმანია, იტალია, პოლონეთი, უნგრეთი ა.შ.) საუკუნეების მანძილზე ძალადობდნენ ებრაელებზე, იმართებოდა პოგრომები, არბევდნენ მათ საცხოვრებელ სახლებს. რიტუალური ლეგენდის გავლენით ებრაელებს თავს ესხმოდნენ XX საუკუნეშიც კი.
საქართველოს რუსეთის იმპერიის შემადგენლობაში ყოფნის დროს ქუთაისში დაფიქსირდა რიტუალური სისხლის აღების საქმე, 1883 წელს კი – თბილისშიც.
ქართველი ებრაელების ისტორიის შესახებ დღემდე ძალიან მწირი და ფრაგმენტული კვლევები არსებობს. სწორედ ახალი თაობა უნდა დაინტერესდეს საქართველოს ისტორიის და კულტურის ამ მნიშვნელოვანი ნაწილით, რომ სისტემატურად და კომპლექსურად მოხდეს ებრაულ-ქართული კულტურული მემკვიდრეობის კვლევა, ებრაული ისტორიის არსებული ძეგლების შენარჩუნება და ერთი შეხედვით უკვე დაკარგული კულტურული კვალის აღდგენა.
სტატია გამოქვეყნდა ჟურნალ „ბათუმელებში“.