ახალი ამბები

რამ განარისხა რუსეთის ეკლესია საუკუნის წინ – საქართველოს ავტოკეფალია

8 თებერვალი, 2019 • 5081
რამ განარისხა რუსეთის ეკლესია საუკუნის წინ – საქართველოს ავტოკეფალია

გზა, რომელსაც ახლა უკრაინის ეკლესია რუსეთისაგან დამოუკიდებლობის მოსაპოვებლად გადის, საქართველოს მართლმადიდებელმა ეკლესიამ  საუკუნეზე მეტი ხნის წინ გაიარა.

ამ ორ მოვლენასა და მათ წინაპირობებს შორის განსხვავებები არსებობს, თუმცა ორივე მათგანის შემთხვევაში  საერთო არის რუსეთის ეკლესიის ხისტი რეაქცია. რუსეთის მწვავე შეფასებები და ბრალდებები მაშინ ქართულ მხარეს უპასუხოდ არ დაუტოვებია.



გეორგიევსკის ტრაქტატის პირობების ხელყოფისა და 1801 წელს ქართლ-კახეთის სამეფოს ანექსიიდან 10 წლის შემდეგ, 1811 წლის 30 ივლისს, დარტყმის ქვეშ საქართველოს მართლმადიდებელი ეკლესია აღმოჩნდა –  რუსეთის იმპერატორმა ალექსანდრემ საქართველოდან იძულებით გაიწვია კათოლიკოს-პატრიარქი ანტონ II და საქართველოს ეკლესიას ავტოკეფალია გაუუქმა.

რუსეთთან იძულებითმა “ერთობამ” 106 წელს გასტანა. უკვე დღეს, როდესაც რუსეთისაგან დამოუკიდებელი ეკლესია უკრაინაშიც ფორმირდება, ისტორიკოსი, დეკანოზი ილია ჭიღლაძე გადაკვეთის იმ წერტილებზე საუბრობს, რომლებიც საქართველოსა და უკრაინის ავტოკეფალიისათვის ბრძოლის გზაზე ისახება. მათ შორის მთავარი მოსკოვი და სხვა ეკლესიების დამორჩილების მისეული მეთოდებია:

“უკრაინაც გარკვეულ ისტორიულ ეპოქაში, XVII საუკუნეში, აღმოჩნდა რუსეთის ეკლესიის დაქვემდებარების ქვეშ და საქართველოს ეკლესიაც XIX საუკუნის დასაწყისში ამავე მდგომარეობაში აღმოჩნდა. განსხვავება ისაა, რომ საქართველოს ეკლესია მანამდე იყო ავტოკეფალური. უკრაინის ეკლესია არ იყო ავტოკეფალური, თუმცა იყო კონსტანტინოპოლის სამიტროპოლიტო.

არც საქართველო და არც უკრაინა რუსეთის ეკლესიის ნაწილი არ ყოფილან და ორივე ეკლესია  – საქართველოც და უკრაინაც- რუსეთის იმპერიის ფაქტორის გამო აღმოჩნდა რუსეთის ეკლესიის შემადგენლობაში. ორივე შემთხვევაში, სახეზეა პოლიტიკური პროცესის პარალელური საეკლესიო პროცესები: რუსეთის იმპერია იპყრობს, იერთებს გარკვეულ ტერიტორიას და ამას მოსდევს ეკლესიის შეერთება მოსკოვის საპატრიარქოს მიერ.

პროცესები ორივე შემთხვევაში იყო არაკანონიკური: საქართველოს შემთხვევაში კანონიკური იქნებოდა მხოლოდ მაშინ, თუ საქართველოს ეკლესიის მღვდელმთავართა კრება მიიღებდა შესაბამის გადაწყვეტილებას, რაც არ ყოფილა და იმპერატორმა გადაწყვეტილება მიიღო ერთპიროვნულად. უკრაინის შემთხვევაშიც, მისი შეერთება მოსკოვთან კანონიკური იქნებოდა მაშინ, თუ სახეზე გვექნებოდა უკრაინის ეკლესიის მმართველის-  კონსტანტინოპოლის პატრიარქისა და სინოდის ნებაყოფლობითი გადაწყვეტილება, რაც ასევე არ ყოფილა”.

1917 წელს რუსეთში ოქტომბრის რევოლუციის შედეგად  მეფის ხელისუფლება წარსულს ჩაბარდა, მოსკოვში დროებითი მთავრობა მოვიდა, სამხრეთ კავკასიის ქვეყნები (მათ შორის საქართველო) კი ამიერკავკასიის [როგორც მაშინ უწოდებდნენ სამხრეთ კავკასიას] განსაკუთრებული კომიტეტის მართვა-გამგეობაში გადავიდა.

საზოგადოებრივ-პოლიტიკურმა არეულობამ საქართველოს ეკლესიის დამოუკიდებლობის მოსურნეებს ხელ-ფეხი გაუხსნა. თუმცა საერო თუ სასულიერო პირთა ამ ჯგუფს ცდა არც მანამდე, XX საუკუნის დასაწყისში დაუკლიათ. ილია ჭავჭავაძის, აკაკი წერეთლის, იაკობ გოგებაშვილის, ექვთიმე თაყაიშვილისა და სხვათა მხარდაჭერით, სასულიერო პირების, ეპისკოპოსების – კირიონის, ლეონიდის, ანტონის, დეკანოზების – კალისტრატე ცინცაძისა და ნიკიტა თალაკვაძის, არქიმქნდრიტ ამბროსი ხელაიასა და სხვების მონაწილეობით, არაერთი შეხვედრა გამართულა როგორც თბილისში, ისე რუსეთის წმინდა სინოდში. რუსეთის მხრიდან თანხმობის წინაპირობა არ ჩანდა.

1917 წლის მარტში,  რევოლუციის შემდეგ, ქართველმა სამღვდელოებამ რუსეთში არსებული საზოგადოებრივ-პოლიტიკური არეულობებით ისარგებლა და გადამწყვეტი ნაბიჯებისათვის მოემზადა.

ამავე წლის 12 მარტს სასულიერო პირები მცხეთის სვეტიცხოვლის საპატრიარქო ტაძარში შეიკრიბნენ და საქართველოს ეკლესიის ავტოკეფალია გამოაცხადეს. იმავე დღეს, კათალიკოსის არჩევამდე, ეკლესიის გამგედ გურია-ოდიშის ეპისკოპოსი ლეონიდე დანიშნეს. სწორედ მან გააცნო ტაძარში შეკრებილ საზოგადოებას ეკლესიის დამოუკიდებლობის აქტი. ტექსტში ხაზგასმული იყო, რომ 1811 წელს “ავტოკეფალური მართვა-გამგეობა” არაკანონიერად შეწყდა, ქართველი სამღვდელოების გადაწყვეტილება კი იყო სრულად შესაბამისი “მსოფლიო კრებათა კანონებისა”.

ლეონიდე - საქართველოს მართლმადიდებელი ეკლესიის პოტრიარქის მოსაყდრე 1917-1919 წლებში; პატრიარქი 1919-1921 წლებში.

ლეონიდე – საქართველოს მართლმადიდებელი ეკლესიის პოტრიარქის მოსაყდრე 1917-1919 წლებში; პატრიარქი 1919-1921 წლებში.

ავტოკეფალიის აღდგენის დღესვე ლეონიდემ წერილი მისწერა საქართველოში რუსეთის ეკლესიის ეგზარქოს პლატონს, რომელშიც ნათქვამი იყო, რომ მას ერთმეოდა უფლება, განეგო საქართველოს ეპარქიები და მრევლი, ვინაიდან ეკლესიის მართვა-გამგეობის საქმე წერილის ავტორის ხელში გადადიოდა.

“ეგზარქოსყოფილმა პლატონმა დეპეშით აცნობა მომხდარის შესახებ პეტერბურგის საერო და სასულიერო ხელისუფლებას. ამის გარდა მან სცადა შფოთისა და განხეთქილების ჩამოგდება ქართველ სამღვდელოებაში. იგი არ თმობდა სასახლეს, ატარებდა სხდომებს, მაგრამ ქართველი სამღვდელოებიდან თითქმის არავინ ესწრებოდა”, – ვკითხულობთ ისტორიკოს სერგო ვარდოსანიძის ნაშრომში “საქართველოს ეკლესიის ისტორია 1917-1952 წლებში”.

ეგზარქოსის ქმედებები რუსეთის მხრიდან მხოლოდ პირველი საპასუხო ნაბიჯები იყო. საქართველოს ეკლესიის დროებითი მმართველობის კომიტეტის ვიზიტმა პეტერბურგში, მათმა შეხვედრებმა საერო და სასულიერო პირებთან, რუსეთის ეკლესიის ხისტი დამოკიდებულება საქართველოს სამღვდელოების გადაწყვეტილების მიმართ მეტად ნათელი გახადა – წერს  ვარდოსანიძე, რომელიც  საპატრიარქოში დაცულ საარქივო მასალებს ეყრდნობა:

“[რუსეთის] სინოდის წევრების უმრავლესობა იმ აზრისა იყო, რომ ქართველები აგრესიულები არიან, რომ მათი მსხვერპლი გახდა არაერთი რუსი პატრიოტი. ცეცხლზე ნავთის დასხმას უდრიდა სინოდის სხდომაზე პროფ. ბენეშევიჩის მოხსენება, რომელმაც თბილისში თავისი მივლინების შედეგები ტენდენციურად წარმოაჩინა. მისი აზრი განავრცო პროფესორმა ვერხოვსკიმ, რომელმაც საქართველოს ეკლესიის ავტოკეფალიის აღდგენა რევოლუციურ აქტად მონათლა. უფრო მეტიც, მან ქართველებს “სქიზმაში”(განხეთქილებაში) დასდო ბრალი”.

საქართველოს ეკლესიის დამოუკიდებლობისადმი მკვეთრი წინააღმდეგობის ფონზე, რუსეთის სინოდში არსებობდა აზრი, რომ უკანასკნელ შემთხვევაში, საქართველოს ე.წ. ეროვნული ავტოკეფალია უნდა მიეღო. ამ პირობებში, მართვის სადავეების დიდი ნაწილი ისევ მოსკოვში რჩებოდა – ქართველი პატრიარქი მცხეთაში, სვეტიცხოველში განწესდებოდა, თბილისში კი ისევ რუსი ეპისკოპოსი დარჩებოდა. ამავე დროს, საქართველოში არსებული არაქართული მართლმადიდებელი ეკლესიები საქართველოს იურისდიქციის მიღმა რჩებოდა. ეს მოდელი და საქართველოს “ეროვნული ავტოკეფალია” რუსეთის მაშინდელი დროებითი მთავრობის რელიგიის საქმეთა სამინისტრომ ცნო კიდეც, რასაც ქართული მხარის პროტესტი მოჰყვა.

აღნიშნული მოვლენებიდან მოკლე ხანში, 1917 წლის აგვისტოში, მოსკოვის წმინდა სინოდმა ახალ პატრიარქად ტიხონ ბელავინი აირჩია. დეკემბერში მის მიერ ქართული მხარისადმი გამოგზავნილი წერილი ნათელი ილუსტრაციაა იმისა, როგორ აღიქვამდნენ მოსკოვში საქართველოს ეკლესიის მისწრაფებასა და ბრძოლას დამოუკიდებლობისათვის. წერილი გაჯერებულია ბრალდებებით, ისტორიის ტიხონისეული ინტერპრეტაციითა და ულტიმატუმებით ქართული მხარისადმი.

წერილის პირველივე წინადადებებიდან ნათლად ჩანს, რა მიმართულებით მიდის მთელი დანარჩენი ტექსტი: ტიხონი ამტკიცებს, რომ მას შემდეგ, რაც საქართველოს ეკლესია რუსეთისას “შეუერთდა”, რაიმე სახის წინააღმდეგობა ან უკმაყოფილება დღის წესრიგში არ დამდგარა. ისტორიის ეს ინტერპრეტაცია რამდენიმე წინადადების შემდეგ ხისტ ბრალდებებში გადაიზარდა:

“ყველა ეს ქმედება აღიარებული უნდა იყოს არაკანონიკურად და ძალიან საშიშად საეკლესიო ღირსებისა და წესრიგისთვის. და თქვენ, მღვდელნო, თქვენი ცნობიერების სიღრმეში ვერ იპოვით ამ არაკანონიკური ქმედებების გამართლებას”, – წერდა ის. ტიხონი საქართველოს ეკლესიას  “რუსეთის მართლმადიდებლურ ეკლესიასთან კანონიკური ურთიერთობების გაწყვეტას” ედავებოდა.

მოსკოვის პატრიარქი წერდა, რომ ეკლესიას ავტოკეფალიის მიღება მხოლოდ ზემდგომი ეკლესიის თანხმობით შეუძლია, სხვა შემთხვევაში, მისი ეს გადაწყვეტილება არაკანონიკურ აქტივობასა და სქიზმას უტოლდება.

“…თქვენ არა მხოლოდ უარყავით მშვიდობა და სიყვარული, არამედ საჭიროდ არ მიიჩნიეთ, რუსეთის ეკლესიასთან გეურთიერთათ ყველაზე მნიშვნელოვან საეკლესიო საკითხზე”, – ვკითხულობთ ტიხონის წერილში.

წერილის ბოლოს მოსკოვის პატრიარქი ქართველ სამღვდელოებას სრულიად რუსეთის საეკლესიო კრებაში მონაწილეობისა და შეცდომების აღიარებისკენ მოუწოდებდა . ტიხონი წერდა, რომ ამ შემთხვევაში ისინი არ განისჯებოდნენ და “დიდი ცოდვის” ქვეშ არ დარჩებოდნენ.

“წერილი იმდენად შეურაცხმყოფელი იყო, რომ სრულიად საქართველოს კათალიკოს-პატრიარქმა, უწმიდესმა და უნეტარესმა კირიონ II-მ საერთოდ არ უპასუხა მას”, – გვაუწყებს სერგო ვარდოსანიძე.

ტიხონმა პასუხი მხოლოდ ორი წლის შემდეგ საქართველოს მართლმადიდებელი ეკლესიის იმჟამინდელი პატრიარქისაგან –  ლეონიდესგან მიიღო. ესაა ვრცელი ეპისტოლე, თუმცა ძირითადი ნაწილი კონკრეტულ სათქმელს ატარებს: 1811 წელს საქართველოს მართლმადიდებელი ეკლესია მოსკოვის საპატრიარქოს ნებით არ ჩაბარებია და 116 წლის შემდეგ არც მისგან გამოყოფა იყო არაკანონიკური.

“როგორც შენი უწმინდესობისათვის ცნობილია, ას წელზე მეტი ხნის წინათ საქართველო მართლაც შეუერთდა რუსეთს “ერთი საერთო საერო ძალაუფლების ქვეშ”, მაგრამ მას არანაირად და ნამდვილად არაფრით არ გამოუხატავს, რომ სურდა საეკლესიო მხრივ შეერთება.

ამგვარი აზრები, შესაძლოა, იბადებოდა მისი ზოგიერთი საერო მმართველის გონებაში, მაგრამ ეკლესიის კანონიერ საჭეთმპყრობელთა კრებული ამ საკითხის გარკვეულ გადაწყვეტას ემხრობოდა: საერო ცხოვრების ახალი პირობებისას უნდა შენარჩუნებულიყო საეკლესიო დამოუკიდებლობა”, – წერს ლეონიდე და ტიხონის მტკიცების პასუხად, თითქოს მთელი საუკუნის მანძილზე რუსეთის საეკლესიო მმართველობასთან დაკავშირებით პრეტენზია არ გამოთქმულა, დასძენს:

” განა ცნობილი არ არის შენთვის, რომ “საქართველოს მცხოვრებნი არ ურიგდებოდნენ მათი ეკლესიის დამოუკიდებლობის განადგურებასა და უწმინდესი სინოდისადმი მორჩილებას”, რომ ეგზარქოს თეოფილაქტეს სიტყვით, “საქართველოს ეკლესიებში მაშინ მხოლოდ ღვთისმსახურებისას იხსენიებდნენ უწმინდეს სინოდს, თუკი ტაძარში რუს მოხელეებს შენიშნავდნენ” და რომ საეკლესიო დამოუკიდებლობის დაკარგვაში “იმალებოდა ამ მხარეში მომხდარი ყველა პერიოდული ამბოხების მიზეზი?”, – წერს ის.

საქართველოს ეკლესიის პატრიარქი ხაზს უსვამს, რომ ქართულმა მხარემ კანონიკური წესრიგი არათუ დაარღვია, არამედ აღადგინა, ვინაიდან უკუაგდო თავის დროზე საერო პირების მიერ საეკლესიო საქმეებში ჩარევით მიღებული გადაწყვეტილება.

“ყოველივე თქმულის შემდგომად, შენი უწმინდესობის მოწვევა, რომ გამოვცხადდეთ სრულიად რუსეთის წმინდა კრებაზე და ვაღიაროთ საკუთარი ცდომილება, უადგილო და უმიზნოა: ჩვენს ქმედებებში ცდომილებები არ არის. და რომც აღმოჩნდეს, ყოველ ეკლესიას აქვს მათი აღმოსაფხვრელი საშუალება, რომელიც შენი უწმინდესობისათვისაც ცნობილია: სულის წმინდის უშრეტი მადლი, “რომლის გამოისობით სიმართლე გონიერადაა განჭვრეტილი და მტკიცედაა შენახული ქრისტეს სამღვდელოების მიერ”.

აღიარება სხვა ვტოკეფალური ეკლესიების მიერ

ისევე როგორც ახლა უკრაინის მართლმადიდებელი ეკლესია ელის სხვა ავტოკეფალური ერთეულების მხრიდან გადაწყვეტილებას, საქართველოსთვისაც უმნიშვნელოვანესი იყო საგარეო ურთიერთობები და აღიარება სხვა ეკლესიების მიერ. პროცესი მარტივი არ აღმოჩნდა: კირიონ II, ლეონიდე თუ ამბროსი არაერთგზის აგზავნიდნენ წერილებს კონსტანტინოპოლის, ანტიოქიის, იერუსალიმისა თუ ალექსანდრიის საპატრიარქოებში. მიუხედავად მცდელობებისა, უახლოეს წლებში საქართველოს ეკლესიის დამოუკიდებლობა არავის უღიარებია.

“გამომდინარე იქიდან, რომ 1917 წელს რუსეთის ეკლესიის სინოდი და პატრიარქი წინააღმდეგი იყო საქართველოს ეკლესიის ავტოკეფალიის აღდგენისა და რუსეთის ეკლესიიდან გამოყოფისა, რუსეთის ეკლესიის სინოდმა ჩვენი ეს ქმედება გამოაცხადა სქიზმად. რუსეთის ეკლესიის ეს პოზიცია ხელის შემშლელი აღმოჩნდა მსოფლიო და სხვა საპატრიარქოებისთვის, იმხანად ეცნოთ საქართველოს ეკლესიის ავტოკეფალია. ეს ვითარება გაგრძელდა 1943 წლამდე, ვიდრე მოსკოვის საპატრიარქომ, იმდროინდელი პოლიტიკური მმართველის, სტალინის მითითებით, ცნო ეკლესიის ავტოკეფალია”, – განმარტავს დეკანოზი ილია ჭიღლაძე “ნეტგაზეთთან” საუბრისას.

გასული საუკუნის 40–იან წლებში საბჭოთა ხელისუფლების მიდგომა ეკლესიისა და სხვა რელიგიური სტრუქტურების მიმართ შეიცვალა. რეჟიმს დაქსაქსული ინსტიტუციები ხელს არ აძლევდა და, შესაბამისად, არც ერთმანეთთან დაპირისპირებული მართლმადიდებელი ეკლესიები აწყობდა. ამავე პერიოდს დაემთხვა მეორე მსოფლიო ომიც, რამაც დეკანოზ ჭიღლაძის აზრით, გაზარდა საბჭოთა მთავრობის ინტერესი რელიგიური ინსტიტუციების მიმართ:

“სტალინი ყველაფერს კეთებდა თავისი პოლიტიკური და პირადი ინტერესებისთვის. მას სჭირდებოდა ერთიანი, მართული მართლმადიდებლობა საბჭოთა კავშირში, რომელიც იქნებოდა მისი, საბჭოთა დირექტივების შემსრულებელი როგორც ქვეყნის შიგნით, ისე მის გარეთ. იმ ეტაპზე მთავარიამოცანა იყო ანტიფაშისტური იდეოლოგიის გაძლიერება, რაშიც სტალინს სჭრდებოდა ეკლესიის გვერდში დგომა, გამომდინარე იქიდან, რომ ომის დასაწყისში სსრკ საკმაოდ მძიმე მდგომარეობაში აღმოჩნდა ნაცისტურ გერმანიასთან. საჭირო იყო მოსახლეობის დარაზმვა ანტიჰიტლერული აგიტაციით, ეკლესია და რელიგიური ორგანიზაციები კი ამ მხრივ აღმოჩნდნენ მისთვის სასურველი პარტნიორები…”

ამ ფონზე ცხადი ხდება, რატომ მოიწადინა სტალინის ხელისუფლებამ, ათწლეულების შემდეგ მოსკოვს საქართველოს ეკლესიის ავტოკეფალია ეცნო. 1943 წელს, როცა მოსკოვმა ეს ნაბიჯი გადადგა, საქართველოს ეკლესია მისი გავლენის ქვეშ მყოფმა სხვა ეკლესიებმაც აღიარეს.

შედარებით დააგვიანა კონსტანტინოპოლმა, მაშინ მოსკოვთან მიმდინარე მწვავე დაპირისპირების ფონზე, მან ეს ნაბიჯი მხოლოდ 1990 წელს გადადგა, რითაც საქართველოს ეკლესიის საერთაშორისო აღიარების ხანგრძლივ პროცესს წერტილი დაესვა.

მასალების გადაბეჭდვის წესი