„საქართველო უბრუნდება ევროპულ ოჯახს“ – ასე გამოეხმაურა საკუთარი ტვიტერის გვერდზე საქართველოს პრემიერ-მინისტრი გიორგი კვირიკაშვილი 2017 წლის 28 მარტს ევროკავშირთან სავიზო რეჟიმის ლიბერალიზაციის რეჟიმის ოფიციალურ შემოღებას.

მართლაც, ღრმა და ყოვლისმომცველი თავისუფალი ვაჭრობის ზონაში გაწევრიანებისგან განსხვავებით, რომლის შედეგებიც მხოლოდ ხანგრძლივი პერიოდის შემდეგ გახდება შესამჩნევი, სავიზო რეჟიმის ლიბერალიზაცია საქართველოს ევროკავშირში ინტეგრაციის პროცესში პირველი ხელშესახები სარგებელია. ამასთანავე, ეს პროცესი ევროკავშირისა და საქართველოს ურთიერთობის მიმდინარე ეტაპის დასასრულს ასახავს. ვიზალიბერალიზაციის ოფიციალურად ძალაში შესვლით, საქართველომ აღმოსავლეთ პარტნიორობით შემოთავაზებული სარგებლის ბოლო, მსუყე ნაწილი მიიღო, რითაც აღნიშნული ურთიერთობების ჩარჩოს პოტენციალი ამოიწურა.

მთავარი კითხვა, რომელსაც დღეს ქართველი პოლიტიკოსები, აკადემიური და სამოქალაქო საზოგადოების წარმომადგენლები სვამენ, არის ის, თუ როგორი იქნება ევროკავშირისა და საქართველოს მომავალი ურთიერთობები. აშკარაა, რომ სამხრეთ კავკასია, როგორც ერთიანი რეგიონი, დასავლეთის ინტერესის სფეროში აღარ შედის და თავად ევროკავშირმა რეგიონისადმი აქამდე არსებულ ჰოლისტურ მიდგომაზე „ერთი ზომა ერგება ყველას“ ხელი ჩაიქნია. ამ ეტაპზე ევროკავშირი უფრო მეტად აცნობიერებს აღმოსავლეთ პარტნიორობის ქვეყნებთან ურთიერთობის ორმხრივი ფორმატის მნიშვნელობას, რაც ევროპის სამეზობლო პოლიტიკის (ENP) ბოლო მიმოხილვაშიც აისახა. მეორე მხრივ, არსებობს აღმოსავლეთ პარტნიორობის პიონერი ქვეყნები – საქართველო, მოლდოვა და უკრაინა, რომლებიც აღმოსავლეთ პარტნიორობის ფარგლებში ყველაზე მეტად წავიდნენ წინ და ევროკავშირში გაწევრიანების სურვილი ღიად გამოთქვეს. თუმცა ამ ქვეყნების ერთადერთი გამაერთიანებელი ფაქტორი რუსეთის შეკავების ინტერესია, სხვა მხრივ კი, მათი შიდა მდგომარეობა და საჭიროებები მნიშვნელოვნად განსხვავდება ერთმანეთისგან. შესაბამისად, სამივე ქვეყნის მიმართ ერთიანი მიდგომის ჩამოყალიბება საკმაოდ რთული იქნება. ამიტომ საქართველოსთვის შესაძლოა უფრო მეტად სასარგებლო იყოს ევროკავშირთან ორმხრივი ურთიერთობის შენარჩუნება და აღმოსავლეთ პარტნიორობის საერთო ასპექტებზე კი არა, საკუთარ საჭიროებებზე ყურადღების გამახვილება. თუმცა, იმის გათვალისწინებით, რომ უკრაინასთან შედარებით საქართველოს პოლიტიკური მნიშვნელობა გაცილებით ნაკლებია, შესაძლოა, მსგავსი მიდგომა ევროკავშირისთვის ნაკლებად საინტერესო აღმოჩნდეს. ამიტომ, საუკეთესო შემთხვევაში, საქართველო ევროკავშირთან ურთიერთობისთვის როგორც ორმხრივი, ასევე მრავალმხრივი (მაგალითად, თანამშრომლობა უკრაინასთან და მოლდოვასთან) მექანიზმების შემუშავებას უნდა შეეცადოს, რომლებიც აღმოსავლეთ პარტნიორობის არსებულ ჩარჩოებს გასცილდება.

თუმცა, რეალურად, საქართველოს გავლენა ევროატლანტიკურ სივრცეში ინტეგრაციის პროცესზე არცთუ ისე დიდია. ევროკავშირისა და საქართველოს ურთიერთობის ტემპი და ინტენსივობა ამჟამად დასავლეთის შიგნით მიმდინარე ცვლილებებზე უფროა დამოკიდებული. ნატო კრიზისშია და ჯერ ბოლომდე არც ის არის ნათელი, თუ როგორ გადაიტანს ევროკავშირი მთელ რიგ კრიზისებს, მათ შორის- „ბრექსიტს“, მემარჯვენე ძალების მომძლავრებას, საიმიგრაციო კრიზისს და რუსეთის რევიზიონისტულ პოლიტიკას. მეორე მხრივ, ევროკავშირისა და ნატოს ბუნდოვანი მომავალი აღმოსავლეთ პარტნიორობის ქვეყნებსაც გაურკვევლობაში ტოვებს, რადგან ამ ორგანიზაციებში მათ ინტეგრაციასთან დაკავშირებული სამომავლო გეგმები, შესაძლოა, ახლო მომავალში დღის წესრიგიდან საერთოდ გაქრეს. აღნიშნული ნაშრომი ამ გამოწვევებს ითვალისწინებს და მათ ფონზე აანალიზებს საქართველოს და ევროკავშირის ურთიერთობების პერსპექტივებს სამ ძირითად სფეროსთან დაკავშირებით – დემოკრატია და კანონის უზენაესობა, უსაფრთხოებისა და სამხედრო თანამშრომლობა და ეკონომიკური ურთიერთობები.

დემოკრატია და კანონის უზენაესობა საქართველოს ევროპეიზაციის პროცესის შიდაპოლიტიკურ განზომილებას უკავშირდება, რომლის წარმატებაზე პასუხისმგებლობაც მთლიანად საქართველოს მთავრობასა და საზოგადოებას ეკისრება. საქართველოს მთავრობისთვის მნიშნველოვანია იმის გათავისება, რომ ევროკავშირში ღრმა ინტეგრაცია, რაც აღმოსავლეთ პარტნიორობის ჩარჩოებს სცილდება, ქვეყნის დემოკრატიულ განვითარებასთან და კარგი მმართველობის პრინციპებთან პირდაპირ არის დაკავშირებული: ერთი მეორის გარეშე წარმოუდგენელია. შესაბამისად, ეს ერთადერთი სფეროა, სადაც საქართველოს მთავრობას მნიშვნელოვანი გავლენა აქვს და შეუძლია, როგორც შეანელოს, ასევე, დააჩქაროს საქართველოს ევროპასთან დაახლოების პროცესი. მეორე მხრივ, საქართველოს მთავრობის გავლენა მინიმალურია ევროკავშირთან ეკონომიკური და პოლიტიკური ინსტიტუციური ურთიერთობების გაღრმავების სფეროში. ამ საკითხებზე ზემოქმედების ბერკეტები საქართველოს ამ ეტაპზე არ გააჩნია და მთლიანად ევროკავშირის შიგნით მიმდინარე პროცესებზეა დამოკიდებული.

მთელი რიგი კრიზისებით დამძიმებული ევროკავშირი დღეს პოლიტიკურად უძლურია, რომ აღმოსავლეთ პარტნიორობის ქვეყნებს, მათ შორის საქართველოს, გაწევრიანების პერსპექტივა შესთავაზოს. ამიტომ საქართველოსთვის უმჯობესი იქნებოდა, თუკი ამ ეტაპზე სრულ წევრობასა და ასოცირებულ წევრობას შორის მოქცეულ შუალედურ მოდელებზე გაამახვილებდა ყურადღებას. მაგალითად, ინტეგრაციის ერთ-ერთი ასეთი შუალედური მოდელი შესაძლოა იყოს ევროპის ეკონომიკურ ზონასთან მიერთება, რაც საქართველოს გაუხსნიდა ევროკავშირის სამუშაო ბაზარს. ანალოგიურად, ნატო-ს სრულ წევრობამდე ან მის პარალელურად, შესაძლოა, ასევე ევროკავშირთან გარკვეული ფორმის სამხედრო თანამშრომლობის ხელშეკრულებაზე მუშაობაც.

[gray_box]დემოკრატია და კანონის უზენაესობა[/gray_box]

რისი გაკეთება შეუძლია საქართველოს მთავრობას საქართველოს ევროინტეგრაციის პროცესის ხელშეწყობისა და საქართველოს ევროპულ გზაზე სვლის შენარჩუნებისთვის? არსებობს ორი ძირითადი შიდაპოლიტიკური დაბრკოლება, რომელიც მეტ-ნაკლებად მოქცეულია საქართველოს მთავრობის პასუხისმგებლობაში და რომელსაც შეუძლია საქართველოს ევროპაში ინტეგრაციის შეფერხება ან მისი სრული პარალიზება. ესენია საქართველოს დემოკრატიული განვითარების შენარჩუნება და მოსახლეობაში ევროკავშირისადმი სკეპტიკური დამოკიდებულების ზრდა.

 

ასოცირების შეთანხმების იმპლემენტაციასთან და ვიზალიბერალიზაციის რეჟიმის ძალაში შესვლასთან ერთად, საქართველომ ევროკავშირში ინტეგრაციის ისეთ დონეს მიაღწია, რომლის შემდეგაც ევროკავშირს საქართველოში დემოკრატიის ნორმების დარღვევაზე თვალის დახუჭვა გაუჭირდება. სხვა ქვეყნები, რომლებიც საქართველოზე უფრო ღრმად არიან ინტეგრირებული ევროკავშირში, საქართველოსთან შედარებით ასევე დემოკრატიის უფრო მაღალი ხარისხით გამოირჩევიან. შესაბამისად, თუკი რამე არის სრულიად ნათელი საქართველოს და ევროკავშირის სამომავლო ურთიერთობებში, ეს, პირველ რიგში, დემოკრატიზაციისა და ევროპიზაციის პროცესების ერთმანეთისგან განუყოფლობაა. შემდგომი დემოკრატიზაციის გარეშე ევროკავშირში ინტეგრაციის პროცესში პროგრესი არ იქნება.

საქართველოს დემოკრატიულ კონსოლიდაციას ის ფაქტორიც ართულებს, რომ 2017 წლის დასაწყისისთვის საქართველომ ევროკავშირისგან ამ ეტაპისთვის მოსალოდნელი ყველა შემოთავაზება მიიღო და აქედან გამომდინარე, აღარ ჩანს ახალი, სტიმულის მომცემი ინიციატივები, რომლებიც საქართველოს მთავრობას დემოკრატიული ნორმების დაცვისკენ უბიძგებდა. პრობლემას ასევე ართულებს ძალთა ახალი წონასწორობაც, რომელიც ბოლო საპარლამენტო არჩევნების შედეგად ჩამოყალიბდა და რის შედეგადაც მმართველი პარტია „ქართული ოცნება“ პარლამენტში საკონსტიტუციო უმრავლესობით არის წარმოდგენილი. აქ პრობლემა საქართველოს პოლიტიკური კულტურის დეფიციტში მდგომარეობს. საქართველოს პოლიტიკურ ლანდშაფტი არ არის ბოლომდე მზად, რომ მხოლოდ საკუთარი ძალებით, გარეშე სტიმულებისა და წნეხის გარეშე, მიჰყვეს დემოკრატიულ დინებას. წარსულში, საქართველოს მთავრობის დემოკრატიული ნორმების დაცვის იძულების მიზნით და ავტოკრატიული პროცესებისგან თავდასაცავად, ხშირად აუცილებელი ხდებოდა სამოქალაქო საზოგადოების მობილიზება. საერთაშორისო საზოგადოება, განსაკუთრებით კი ევროკავშირი, მნიშვნელოვან როლს თამაშობდა დემოკრატიული პროცესების წახალისებაში, რისთვისაც, საჭიროების შემთხვევაში, საქართველოს ხელისუფლების წინააღმდეგ არც ზემოქმედების ბერკეტების გამოყენებას ერიდებოდა. თუმცა, როგორც უკვე აღვნიშნეთ, საქართველომ აღმოსავლეთ პარტნიორობის პროგრამიდან უკვე ყველა შესაძლო სარგებელი მიიღო და ამ ეტაპზე ევროკავშირთან ურთიერთობებში ახალი მიზნები არ ჩანს. შესაბამისად, არსებობს იმის საფრთხე, რომ საქართველოს მთავრობა დემოკრატიულ მმართველობაზე ყურადღებას ნაკლებად გაამახვილებს. თუმცა ტელეკომპანია რუსთავი 2-თან დაკავშირებულმა მოვლენებმა აჩვენა, რომ თუ საქართველოს მთავრობა დემოკრატიულ ნორმებს გადაუხვევს, საერთაშორისო საზოგადოებას კვლავაც შეუძლია და გამოიყენებს კიდეც მასზე ზემოქმედების ბერკეტებს, ამჯერად უკვე ექსპოსტ ფაქტუმ რეჟიმში.

მეორე მნიშვნელოვანი შიდა გამოწვევა მოსახლეობაში ევროკავშირისადმი სკეპტიკური დამოკიდებულების ზრდას უკავშირდება. ამჟამად საქართველოს მოსახლეობა მხოლოდ ევროკავშირის სრული წევრობისკენ მიისწრაფის. ხშირად ცრუ მოლოდინები იქმნება, რასაც აუცილებლად მოჰყვება იმედგაცრუება და დასავლეთით უკმაყოფილება. ამ პრობლემის მოსაგვარებლად საქართველოს მოლოდინების მართვის ეფექტური მექანიზმები ესაჭიროება. წინა მთავრობა, მიხეილ სააკაშვილის მეთაურობით, ხშირად გასცემდა არარეალურ დაპირებებს, რომელთა მიზანიც მოსახლეობის მხარდაჭერის მოპოვება იყო. ამ კუთხით დღევანდელი მთავრობა გაცილებით თავშეკავებულია. თუმცა ეს უთუოდ პოლიტიკურ სიმწიფეზე არ მიუთითებს და შესაძლოა, მხოლოდ რუსეთის დაშოშმინების პოლიტიკის ნაწილი იყოს.

აღსანიშნავია, რომ ბოლო წლებში, საქართველოს მოსახლეობამ ევროკავშირში ინტეგრაციის პროცესის სტაგნაციასთან დაკავშირებით საკუთარი უკმაყოფილების გამოხატვა უკვე დაიწყო. ეროვნული დემოკრატიული ინსტიტუტის (NDI) მიერ ჩატარებული კვლევები აჩვენებს, რომ ქართველების 31% ევროპაში ინტეგრაციას რუსეთთან ურთიერთობის დარეგულირებაში გაცვლიდა, რაც, მათი შეხედულებით, ქვეყნისთვის უფრო მომგებიანი იქნება. ბოლო პერიოდის მიღწევებმა, კერძოდ, ევროკავშირთან უვიზო მიმოსვლის რეჟიმის შემოღებამ, შესაძლოა, ევროკავშირისადმი სკეპტიკური დამოკიდებულების ზრდა გარკვეული დროით შეაჩეროს. თუმცა საშუალოვადიან პერსპექტივაში ევროკავშირში რეალური გაწევრიანების პერსპექტივის არარსებობამ და ღრმა და ყოვლისმომცველი თავისუფალი სავაჭრო სივრციდან მიღებული დაუყოვნებლივი დადებითი შედეგების სიმწირემ, შესაძლოა, მოსახლეობის ევროკავშირის საწინააღმდეგო ტალღაზე გადასვლა განაპირობოს.

 [yellow_box]მდგრადი უსაფრთხოების ძიებაში[/yellow_box]

უსაფრთხოება აღმოსავლეთ პარტნიორობის ქვეყნებისთვის, მათ შორის საქართველოსთვისაც, ძირითად პრობლემად რჩება. საქართველო საკუთარი მოწყვლადი გეოპოლიტიკური მდგომარეობის გამჯობესებას, ერთი პერიოდი, ნატოში გაწევრიანების გზით ცდილობდა. თუმცა 2008 წლიდან ნატოში ინტეგრაციის პროცესის სტაგნაცია დაიწყო, რაც ნატოს ზოგიერთი წევრი სახელმწიფოს პოლიტიკურად მოტივირებული წინააღმდეგობით იყო განპირობებული. მსგავსი დამოკიდებულებით ძირითადად გამოირჩეოდნენ საფრანგეთი და გერმანია. დღეს არსებული ვითარების გათვალისწინებით, საქართველოს ნატოში ახლო მომავალში გაწევრიანების იმედი არ უნდა ჰქონდეს, ვინაიდან ქვეყნის ნატოში წევრობის მხარდაჭერის სურვილი საქართველოს მთავარი დასავლელი პარტნიორის, აშშ-ის მხრიდანაც მცირდება. ამიტომ საქართველომ უსაფრთხოების პრობლემის გადაჭრის ალტერნატიული გზები უნდა ეძებოს. მეორე მხრივ, საქართველომ ყურადღებით უნდა მიადევნოს თვალი ნატოში დაწყებულ კრიზისს, რომელიც ამერიკის შეერთებული შტატების პრეზიდენტის, დონალდ ტრამპის ალიანის მიმართ დამოკიდებულებამ კიდევ უფრო გაამწვავა. აშშ-ის პრეზიდენტმა რამდენჯერმე ღიად გააკრიტიკა ნატო-ს ევროპული წევრები და ეჭვქვეშ დააყენა ნატო-ს წევრი სახელმწიფოების დაცვის აღებული ვალდებულება. ვაშინგტონიდან წამოსულ არაერთგვაროვან სიგნალებზე საპასუხოდ, ევროკავშირმა საკუთარ უსაფრთხოებაზე მეტი ყურადღების გამახვილება და სამხედრო და უსაფრთხოების ინსტიტუციონალური სტრუქტურების გაძლიერება დაიწყო. მაგალითად, ევროკავშირის წევრები შეთანხმდნენ გაერთიანებული სამხედრო შტაბის ჩამოყალიბებაზე, რომლის საფუძველზეც დაიგეგმება და შესრულდება სამხედრო სასწავლო მისიები. ბევრი ამ სვლას „ერთიანი ევროპული ჯარის“ ჩამოყალიბების წინაპირობად მიიჩნევს, რომელმაც, შესაძლოა, საბოლოო ჯამში, სწორედ ნატოს გაუწიოს კონკურენცია. თუმცა, ბოლო პერიოდის გააქტიურების მიუხედავად, ევროკავშირი, რომელიც რუსეთთან სამხედრო და უსაფრთხოების სფეროში დაპირისპირების თავიდან აცილებას ცდილობს, კვლავაც თავშეკავებულ ჰეგემონად რჩება. თუმცა, მეორე მხრივ, ინსტიტუციონალური ბუნება ევროკავშირს, გარემოებების ცვლილებების მიუხედავადაც, თანმიმდევრული საგარეო პოლიტიკის წარმოების მეტ საშუალებას აძლევს. ამერიკის შეერთებული შტატების შემთხვევაში კი ხშირად იქმნება ისეთი შთაბეჭდილება, რომ თითქოს ქვეყნის პოლიტიკა იმის შესაბამისად იცვლება, თუ ვინ მართავს ქვეყანას თეთრი სახლიდან.

რა თქმა უნდა, საქართველოს მსგავს ქვეყანას დასავლეთის სხვადასხვა სამხედრო სტრუქტურებს შორის არჩევანის გაკეთების ფუფუნება არ აქვს. ამდენად, საქართველომ დასავლეთში მიმდინარე დინამიკურ ცვლილებებს ფეხი უნდა აუწყოს და როგორც აშშ- ის, ისე ევროკავშირის ამჟამინდელ და მომავალ სამხედრო სტრუქტურებთან მჭიდრო კავშირის დამყარებას შეეცადოს. ევროკავშირის იგნორირებით, მხოლოდ აშშ-თან სამხედრო და პოლიტიკური ურთიერთობების დამყარება წინა მთავრობის შეცდომა იყო. დასავლეთ ევროპის ქვეყნების მიმართ საქართველოს პოლიტიკურმა გაუცხოებამ თავისი წვლილი შეიტანა 2008 წლის ნატოს ბუქარესტის სამიტის გადაწყვეტილებაში, როდესაც საქართველოს წევრობის სამოქმედო გეგმაზე (Membership Action Plan-MAP) უარი ეთქვა. თუმცა ამის შემდეგ საქართველომ სამხედრო და უსაფრთხოების სფეროში თანამრომლობის დივერსიფიცირება მეტ-ნაკლები წარმატებით მაინც მოახერხა, რისი შედეგიც იყო, მაგალითად, საფრანგეთისგან მოწინავე საჰაერო თავდაცვითი სისტემების შეძენა. შესაძლოა, ეს მარტივი არ იყოს, მაგრამ საქართველომ ერთ-ერთ მთავარ ამოცანად ევროკავშირის უსაფრთხოებისა და სამხედრო სტრუქტურებთან ინსტიტუციონალური კავშირის დამყარება უნდა დაისახოს. ასოცირების ხელშეკრულება უკვე მოიცავს კონკრეტულ დებულებებს, რომლებიც საქართველოს ევროკავშირის სხვადასხვა უწყებებთან, მათ შორის ევროპის თავდაცვის სააგენტოსთან, მჭიდრო კავშირის დამყარების საშუალებას აძლევს. საქართველო ასევე აქტიურად არის ჩართული ევროკავშირის სამშვიდობო მისიებში, რაც იმას ნიშნავს, რომ საქართველო არა მარტო უსაფრთხოების მომხმარებელი, არამედ მიმწოდებელიცაა. მაგალითად, საქართველო ევროკავშირის ერთადერთი არაწევრი სახელმწიფო იყო, რომელმაც მონაწილეობა მიიღო აფრიკის ცენტრალური რესპუბლიკის სამშვიდობო მისიაში. თუმცა საქართველოსა და ევროკავშირის ამჟამინდელი ურთიერთობების ხარისხი, ტერიტორიული მთლიანობის აღდგენაზე რომ აღარაფერი ვთქვათ, თვით ქვეყნის ხანგრძლივი უსაფრთხოების და სტაბილურობის უზრუნველსაყოფადაც კი არ არის საკმარისი. აუცილებელია, შემდეგი ნაბიჯი იყოს ევროკავშირის არსებულ თუ ჩამოყალიბების პროცესში მყოფ სამხედრო უწყებებთან ინსტიტუციონალური კავშირების დამყარება – საქართველოს სრული ან ასოცირებული წევრობის ფორმით. ევროკავშირთან სამხედრო ინტეგრაციამ, შესაძლოა, სხვადასხვა ფორმები მიიღოს და საქართველოს გზა გაუხსნას მთელი რიგი შესაძლებლობებისკენ. მათ შორის შეიძლება იყოს ევროკავშირის სამშვიდობო მისიებში კიდევ უფრო აქტიური ჩართულობა, გაერთიანებული სამხედრო წვრთნების ჩატარება, ევროკავშირის ბაზარზე თავდაცვითი შეიარაღების შესყიდვა და ევროკავშირის თავდაცვითი საშუალებების შესყიდვის ტენდერებში ჩართვა.

ბოლო პერიოდში განხილვის თემა ასევე გახდა ე.წ. „ინტერმარიუმი,“ სამხედრო ალიანსის კონცეფცია, რომელიც რამდენიმე აღმოსავლეთ ევროპულ სახელმწიფოს აერთიანებს.  თუმცა გერმანიისა და სხვა დასავლეთ ევროპული ქვეყნების ჩართვის გარეშე ვერც ერთი ევროპული ალიანსი რუსეთისგან მომდინარე ჰიბრიდული ომისგან თავს ვერ დაიცავს და რუსეთის ეფექტური შემაკავებლის როლის შესრულებაც გაუჭირდება. მეტიც, უცნობია, სურთ თუ არა ინტერმარიუმის ალიანსში მონაწილეობა თვით ცენტრალურ და აღმოსავლეთ ევროპულ სახელმწიფოებს, რომლებიც, პირველ რიგში, მოიაზრებიან ალიანსის მთავარ მამოძრავებელ ძალად. ინტერმარიუმის იდეა ამ ეტაპზე ძირითადად პოლონეთის და უკრაინის აკადემიურ წრეებში განიხილება. გარდა იმისა, რომ ინტერმარიუმის შექმნის იდეა ამ ეტაპზე მხოლოდ ჩანასახის დონეზეა, საკმაოდ ბუნდოვანიცაა, თუ როგორი სტრუქტურა შეიძლება ჰქონდეს მსგავსი ტიპის ალიანსს. უკრაინაში მოღვაწე გერმანელი ექსპერტის, ანდრეას უმლანდის აზრით, ინტერმარიუმის მოდელად შესაძლოა გამოყენებულ იქნას ისეთი სტრატეგიული ალიანსი, რომელიც ნატოს წევრ თურქეთსა და ნატოს არაწევრ აზერბაიჯანს შორის არსებობს. თუმცა გაურკვეველია, თუ რა დონეზე შეუძლია ამ მოდელს აღმოსავლეთ პარტნიორობის ქვეყნების უსაფრთხოებისა და სტაბილურობის უზრუნველყოფა. ამ ეტაპზე აშკარაა, რომ თურქეთთან სტრატეგიულმა ალიანსმა ვერ შეუწყო ხელი ვერც მთიანი ყარაბახის კონფლიქტის მოგვარებას და ვერც აზერბაიჯანის უსაფრთხოებისა და სტაბილურობის გაძლიერებას.

[red_box]ეკონომიკური უსაფრთხოების ახალი ფორმატი[/red_box]

ეკონომიკური სფერო საქართველოსა და ევროკავშირის ურთიერთობის ყველაზე განვითარებულ ნაწილს წარმოადგენს. საქართველოსა და ევროკავშირს შორის 2014 წელს გაფორმებული ღრმა და ყოვლისმომცველი თავისუფალი ვაჭრობის (DCFTA) ხელშეკრულება ყველაზე მასშტაბური თავისუფალი სავაჭრო ხელშეკრულებაა, რომელიც ევროკავშირს რომელიმე ქვეყანასთან დღემდე გაუფორმებია. ის უზრუნველყოფს საქართველოს ევროკავშირის ერთიან ბაზარში ინტეგრაციას და საქართველოს საშუალებას აძლევს, მიიღოს ევროკავშირის ოთხი ძირითადი თავისუფლებიდან სამი: საქონლის, მომსახურების და კაპიტალის თავისუფალი გადაადგილება. თუმცა ღრმა და ყოვლისმომცველი თავისუფალი ვაჭრობის ხელშეკრულებიდან ამოღებულია მეოთხე და ყველაზე მნიშვნელოვანი თავისუფლება – სამუშაო ძალის თავისუფალი გადაადგილება. შესაბამისად, იმის გათვალისწინებით, რომ ამ ეტაპზე ევროკავშირის შემდგომი გაფართოება არ განიხილება, აღმოსავლეთ პარტნიორობის წევრმა ქვეყნებმა, მათ შორის საქართველომ, ყურადღება ორ ძირითად ამოცანაზე – ეკონომიკური ინტეგრაციის გაღრმავებასა და ევროკავშირში სამუშაო ძალის თავისუფალი გადაადგილების მიღებაზე უნდა გაამახვილონ.

რაოდენ არარეალისტურადაც უნდა მოჩანდეს, დღეს არსებული საიმიგრაციო კრიზისისა და ევროკავშირის ბევრ ქვეყნაში მემარჯვენე ძალების მომძლავრების პირობებში, გრძელვადიან პერსპექტივაში სამუშაო ბაზრის გახსნა, შესაძლოა, მომგებიანი აღმოჩნდეს ორივე მხარისთვის – როგორც ევროკავშირისთვის, ისე აღმოსავლეთ პარტნიორობის ქვეყნებისთვის. ევროკავშირის ქვეყნების უმეტესობა დემოგრაფიულად მობერებულია და საკუთარი სოციალური სისტემების შესანარჩუნებლად აუცილებლად ესაჭიროებათ იმიგრაციის გარკვეული დონე, თუნდაც კონტროლის უფრო დახვეწილი მექანიზმებით. აღმოსავლეთ პარტნიორობის ქვეყნებს კი შეუძლიათ, ევროკავშირს შედარებით უკეთ ინტეგრირებადი, კვალიფიციური და დაბალანაზღაურებადი მუშახელი შესთავაზონ. ევროკავშირის ქვეყნებში საზოგადოებრივი უკმაყოფილების შესამსუბუქებლად, ასევე, შესაძლებელია დამატებითი საკონტროლო მექანიზმების შემოღება, მაგალითად, აღმოსავლეთ პარტნიორობის ქვეყნებიდან შესული მუშახელისთვის დამატებითი, სეგმენტური და დროითი ლიმიტების დაწესება. ევროკავშირის სამუშაო ბაზარზე წვდომა მომგებიანი იქნება აღმოსავლეთ პარტნიორობის ქვეყნებისთვის, რადგან შეამცირებს ამ ქვეყნების მოსახლეობის რუსეთიდან მიღებულ ფულად გზავნილებზე დამოკიდებულებას (საქართველოს შემთხვევაში, რუსეთიდან მიღებული ფულადი გზავნილების რაოდენობა, ამ ეტაპზე, წლიურად მთლიანი შიდა პროდუქტის 5 და 10% შორის მერყეობს).

გასული ათწლეულების მანძილზე ევროკავშირმა მესამე ქვეყნებთან ეკონომიკური ურთიერთობის რამდენიმე მოდელი შეიმუშავა, რომლებიც ინტეგრაციის სხვადასხვა დონეს მოიცავს. ღრმა და ყოვლისმომცველი თავისუფალი ვაჭრობის სივრცის გარდა, ევროპის ეკონომიკური ზონა და საბაჟო კავშირი ეკონომიკური ინტეგრაციის ორი ყველაზე მნიშვნელოვანი ფორმაა. შესაბამისად, ამ სამი ეკონომიკური ინტეგრაციის მოდელის შედარებაც მნიშვნელოვანია.

[blue_box]ევროპის ეკონომიკური ზონა[/blue_box]

ეკონომიკური და სოციალური მობილობის თვალსაზრისით ევროკავშირში საქართველოს ინტეგრაციისთვის საუკეთესო ვარიანტი ევროპის ეკონომიკურ ზონაში გაწევრიანება იქნებოდა. ეს უკანასკნელი 1994 წელს დაარსდა იმ მიზნით, რომ „ევროკავშირის შიდა ბაზარი ხელმისაწვდომი გამხდარიყო ევროპის თავისუფალი ვაჭრობის ასოციაციის ქვეყნებისთვის“. ევროპის ეკონომიკური ზონის წევრობა დამოკიდებულია ევროპის ერთიან ბაზართან დაკავშირებული სრული კანონმდებლობის იმპლემენტაციასთან, რომლის ძირითად ნაწილსაც ღრმა და ყოვლისმომცველი თავისუფალი ვაჭრობის ხელშეკრულება უკვე მოიცავს. ევროპის ეკონომიკურ ზონასა და ღრმა და ყოვლისმომცველი თავისუფალი ვაჭრობის ზონას შორის ძირითადი განსხვავება ისაა, რომ ეს უკანასკნელი ევროკავშირის შიდა ბაზრის ოთხივე თავისუფლებას – საქონლის, ადამიანების, მომსახურების და კაპიტალის თავისუფალ გადაადგილებას მოიცავს. მეორე მხრივ, ევროპის ეკონომიკური ზონა არ ითხოვს საბაჟო კავშირის წევრობას და არც თავისუფალი ვაჭრობის ხელშეკრულების გაფორმებაზე მესამე ქვეყნებთან მოლაპარაკებას ზღუდავს. მაგალითად, ევროპის თავისუფალი ვაჭრობის ასოციაციის წევრებს მესამე ქვეყნებთან უკვე 31 თავისუფალი ვაჭრობის ხელშეკრულება აქვთ გაფორმებული.

ევროპის თავისუფალი ვაჭრობის ასოციაცია (EFTA) 1960 წელს სტოკჰოლმში შეიქმნა. ის წარმოადგენს დამოუკიდებელ მთავრობათშორის ორგანიზაციას, რომლის მთავარი მიზანიცაა, უზრუნველყოს მისი წევრ-სახელმწიფოების ეკონომიკური ინტეგრაცია და თავისუფალი ვაჭრობა ევროკავშირთან. ამჟამად ორგანიზაცია ოთხ ქვეყანას: ნორვეგიას, ისლანდიას, ლიხტენშტეინსა და შვეიცარიას აერთიანებს.

 

ევროპის ეკონომიკურ ზონაში გაწევრიანების ერთ-ერთი ნაცადი ხერხი, სწორედ, ზემოთ აღნიშნული ევროპის თავისუფალი ვაჭრობის ასოციაციის წევრობაა, თუმცა ეს, შესაძლოა, ევროკავშირის სრულ წევრობაზე რთული პროცესი აღმოჩნდეს. ევროპის თავისუფალი ვაჭრობის ასოციაციის კონვენციის თანახმად, „ნებისმიერ სახელმწიფოს აქვს წევრობის სურვილის გამოთქმის უფლება, თუმცა გაწევრიანებაზე საბოლოო გადაწყვეტილებას ევროპის თავისუფალი ვაჭრობის ასოციაციის პალატა იღებს. ასოციაციის წევრობა განისაზღვრება პალატის გადაწყვეტილებაში ასახული წესებითა და პირობებით“. ამასთან, აქ მნიშვნელოვანია ის გარემოება, რომ, ევროკავშირისგან განსხვავებით, ევროპის თავისუფალი ვაჭრობის ასოციაციას წევრობის ოფიციალური კრიტერიუმები არ გააჩნია და მასში გაწევრიანება ორგანიზაციის უმთავრესი მმართველი ორგანოს, პალატის პოლიტიკურ ნებაზეა დამოკიდებული.

ის ფაქტი, რომ ევროპის თავისუფალი ვაჭრობის ასოციაციის პალატის გადაწყვეტილების მიღების პროცესზე მნიშვნელოვან ზეგავლენას პოლიტიკური პრიორიტეტები ახდენს, კიდევ უფრო ნათელი გახდა დიდი ბრიტანეთის ევროკავშირიდან გასვლის შემდეგ განვითარებული მოვლენების შედეგად. კერძოდ, ასოციაციის ერთ-ერთი წევრი ნორვეგია დიდი ბრიტანეთის (ასოციაციის დამფუძნებელი წევრი, რომელმაც შემდეგ ასოციაცია დატოვა) ხელახლა გაწევრიანების წინააღმდეგი იყო, რადგანაც მისი ხელახალი გაწევრიანება ნორვეგიის საწინააღმდგეგოდ შეცვლიდა ორგანიზაციაში ძალთა წონასწორობას. აღმოსავლეთ პარტნიორობის ქვეყნების, მათ შორის საქართველოს შემთხვევაში, კიდევ უფრო ნაკლებია საიმისო მიზეზი, რომ განვითარებულ დასავლეთ ევროპულ ქვეყნებს უფრო ღარიბი და ნაკლებად განვითარებული ქვეყნის საკუთარ გუნდში მიღება მოუნდეთ.

ევროპის თავისუფალი ვაჭრობის ასოციაციასთან გრძელვადიანი მოლაპარაკებების დაწყების ნაცვლად, აღმოსავლეთ პარტნიორობის პროევროპული ქვეყნებისთვის უმჯობესი იქნებოდა ასოციაციის მსგავსი მოდელის შემუშავებაზე ჯერ ერთმანეთთან, შემდეგ კი ევროკავშირთან მოლაპარაკების დაწყება. სამივე ქვეყანას (საქართველო, მოლდოვა და უკრაინა) უკვე აქვს ვიზალიბერალიზაცია და ევროკავშირთან, დღემდე არსებულ მოდელებს შორის, ყველაზე მასშტაბური, თავისუფალი სავაჭრო ურთიერთობა. ეს გარემოებები ევროპის თავისუფალ ზონაში სამომავლოდ გაწევრიანებისთვის მოლაპარაკებების დაწყების წინაპირობას ქმნის. შესაძლოა, ეს პროცესი „ევროპის თავისუფალი ვაჭრობის ასოციაცია-აღმოსავლეთის“ ფარგლებშიც წარიმართოს და აღმოსავლეთ პარტნიორობის ისეთი ქვეყნები მოიცვას, რომელთაც პარტნიორობის ფარგლებში შეთავაზებული ინიციატივები ღრმა და ყოვლისმომცველი სავაჭრო ხელშეკრულებისა და ვიზალიბერალიზაციის რეჟიმის ხელმოწერით სრულად ამოწურეს.

საბაჟო კავშირი

ევროკავშირთან საბაჟო კავშირში გაერთიანება შეიძლება, ეკონომიკური ინტეგრაციის კიდევ ერთ მოდელად მოვიაზროთ. მესამე ქვეყნებთან ევროკავშირის საბაჟო კავშირის მუშაობის საუკეთესო მაგალითია 1995 წლიდან მოქმედი ევროკავშირ-თურქეთის საბაჟო კავშირი. ევროკავშირთან საბაჟო კავშირმა დიდწილად განაპირობა თურქეთის ეკონომიკური და სავაჭრო წინსვლა და ის რეგიონის „სავაჭრო სახელმწიფოდ“ აქცია.16 საბაჟო კავშირის შემოღების შემდეგ, ოცი წლის მანძილზე, ევროკავშირსა და თურქეთს შორის ვაჭრობა ექვსჯერ გაიზარდა, ხოლო თურქეთის წლიური სავაჭრო ბრუნვა 1985- დან 2014 წლებამდე პერიოდში 20 მილიარდი აშშ დოლარიდან 400 მილიარდ აშშ დოლარამდე გაიზარდა. საქართველოს მცირე ეკონომიკა თურქეთისას ვერ შეედრება. შესაბამისად, საქართველოსთვის (ისევე, როგორც ევროკავშირისთვის) მსგავს საბაჟო კავშირში შესვლის შედეგად მიღებული ეკონომიკური სარგებელი შედარებით მცირე იქნება. თუმცა საბაჟო კავშირში გაწევრიანებას საქართველოსთვის სტრატეგიული მნიშვნელობა ექნება. ის ევროპულ ბაზარზე საქართველოს პოზიციებს გაამყარებს და, ამასთანავე, რუსეთს საქართველოს ეკონომიკაზე ზეწოლის ბერკეტებს გამოაცლის.

აქვე უნდა აღვნიშნოთ, რომ საბაჟო კავშირის წევრობას, შესაძლოა, უარყოფითი მხარეებიც ჰქონდეს. საბაჟო კავშირის ძირითადი მახასიათებელია „საერთო საგარეო ტარიფი“, რომელიც საერთო სატარიფო და იმპორტის კვოტირების სისტემას წარმოადგენს, რომელიც მესამე სახელმწიფოების მიმართ გამოიყენება“. შესაბამისად, ევროკავშირთან საბაჟო კავშირში გაწევრიანება აღმოსავლეთ პარტნიორობის ქვეყნებს მესამე ქვეყნებთან სავაჭრო ხელშეკრულებების გაფორმების თავისუფლებას შეუზღუდავს, რაც შესაძლოა, წინააღმდეგობაში მოვიდეს საქართველოს მიერ ვარდების რევოლუციის შემდგომ გაცხადებულ ლიბერალური ვაჭრობის დღის წესრიგთან. საქართველოს შემთხვევაში, პირველ რიგში, ეს შეეხება ჩინეთთან თავისუფალი ვაჭრობის შეთანხმებას, რომელიც ძალაში 2017 წლის ბოლოს უნდა შევიდეს. საქართველოს საბაჟო კავშირში გაწევრიანება შეუძლებელს გახდის, მსგავსი ხელშეკრულება გააფორმოს. თუმცა საბაჟო კავშირის წევრობის გარეშეც, ევროკავშირთან თავისუფალ ვაჭრობის თანამდევი მთელი რიგი შეზღუდვები არსებობს. ასე, მაგალითად, მსგავსად ღრმა და ყოვლისმომცველი თავისუფალი ვაჭრობის ხელშეკრულებისა, ევროპის ეკონომიკური ზონით სარგებლობის ერთ-ერთი წინაპირობაა „საქონლის წარმომავლობასთან დაკავშირებული წესების“ დაცვა. ქართველმა ექსპორტიორებმა უნდა აჩვენონ, რომ პროდუქცია, რომლის ექსპორტსაც ისინი ახორციელებენ, საქართველოშია წარმოებული და ევროკავშირში იმპორტირების შესაბამის ტარიფებს ექვემდებარება. ერთი შეხედვით, ეს შეზღუდვად ჩანს, მაგრამ ამ რეგულაციამ, შესაძლოა, საქართველოს ეკონომიკაზე დადებითი ზეგავლენაც მოახდინოს. მაგალითად, მოიზიდოს პირდაპირი უცხოური ინვესტიციები. „წარმოშობის წესების“ გამოყენებამ, შესაძლოა, უცხოელი მწარმოებლები დააინტერესოს და საკუთარი წარმოების საქართველოში გადმოტანა გადააწყვეტინოს, რადგან, ამ შემთხვევაში, თავიანთი პროდუქციის ევროკავშირში იმპორტი საქართველოსთვის დაწესებული დაბალი ტარიფებით ან სულაც უტარიფოდ შეეძლებათ. ამ პროცესს ხელს საქართველოში არსებული იაფი მუშახელიც შეუწყობს. თუმცა ევროპის ეკონომიკურ ზონასთან შედარებით საბაჟო კავშირის მთავარ სისუსტედ მაინც სამუშაო ძალის მობილობის არარსებობა რჩება, რაც აღმოსავლეთ პარტნიორობის ყველა ქვეყნისთვის მნიშნელოვანი პრიორიტეტია. იმის გათვალისწინებით, რომ თავისუფალ ვაჭრობასთან დაკავშირებული კიდევ სხვა შეზღუდვებიც არსებობს, ჩნდება კითხვა, რამდენად არის საბაჟო კავშირში გაწევრიანება ღრმა და ყოვლისმომცველი თავისუფალი სავაჭრო ხელშეკრულების ლოგიკური გაგრძელება.

[red_box]დასკვნა[/red_box]

აღმოსავლეთ პარტნიორობით გათვალისწინებული ყველა მიზანი უკვე მიღწეულია, ახალი მიზნები კი დასახული არ არის. ამასთან, დიდია სხვაობა საქართველოს მოსახლეობის მხრიდან სრული ინტეგრაციის მოლოდინსა და ევროკავშირის რეალურ შესაძლებლობებს შორის. იმ გარემოების გათვალისწინებით, რომ ევროკავშირში გაწევრიანების პერსპექტივა ამ ეტაპზე არ არსებობს, საქართველოს მთავრობამ ყურადღება სამ გამოწვევაზე უნდა გაამახვილოს – პირველი, მოსახლეობაში ევროკავშირის საწინააღმდეგო დამოკიდებულება არ უნდა გამძაფრდეს და ქვეყანამ დემოკრატიული განვითარების გზას არ უნდა გადაუხვიოს; მეორე, ნატოში გაწევრიანების მცდელობასთან ერთად, საქართველო უსაფრთხოებისა და სამხედრო სფეროში ურთიერთობის გაღრმავებას უშუალოდ ევროკავშირთანაც უნდა შეეცადოს; და მესამე, საქართველომ ევროკავშირის საერთო ბაზარზე სრული ინტეგრაციის გზები უნდა ეძიოს, რაც ,მაგალითად, ქართველი მუშახელისთვის ევროკავშირის შრომის ბაზრის გახსნასაც მოიაზრებს.

როგორც ზემოთ უკვე განვიხილეთ, ევროკავშირში სამუშაო ძალის თავისუფალი გადაადგილების მისაღწევად (რაც ღრმა და ყოვლისმომცველი თავისუფალი სავაჭრო ხელშეკრულების ოთხი თავისუფლებიდან ბოლო, დარჩენილი თავისუფლებაა, რომელიც ამ ეტაპზე საქართველოსთვის არ არის გათვალისწინებული), ერთ-ერთი გზა ევროპის თავისუფალი ვაჭრობის ასოციაციის მსგავსი ორგანიზაციის დაარსებაა, რომელიც ღრმა და ყოვლისმომცველი თავისუფალი ვაჭრობის ხელშეკრულების მქონე აღმოსავლეთ პარტნიორობის წევრ ქვეყნებს მოიცავს. ეს ქმედება, თავის მხრივ, ევროპის ეკონომიკური სივრცის ხელმისაწვდომობას შეუწყობს ხელს. ამავდროულად, საქართველომ თავი უნდა შეიკავოს ევროკავშირის ისეთ ინსტიტუციონალურ ჩარჩოებში (მაგალითად, ევროკავშირშის საბაჟო კაშირში) მონაწილეობაზე, რომლებიც უმნიშვნელო სარგებლის მომტანია და ამასთან, საგარეო ვაჭრობის სფეროში საქართველოს ავტონომიას შეზღუდავს. რაც შეეხება უსაფრთხოების და სამხედრო სფეროს, საქართველომ ნატოში გაწევრიანებისთვის მუშაობა უნდა გააგრძელოს, მაგრამ, ამავდროულად, ევროკავშირის სამხედრო შესაძლებლობების განვითარების პროცესსაც ყურადღებით უნდა დააკვირდეს და ამ პროცესში შეძლებისდაგვარად ჩაერთოს. დაბოლოს, საქართველოს მთავრობამ ქვეყნის დემოკრატიზაციის პროცესის უწყვეტობა უნდა უზრუნველყოს, რადგან ამ უკანასკნელის შეფერხება ქვეყნის ევროპიზაციის შეფერხებასაც გამოიწვევს.

---

 

პოლიტიკის დოკუმენტს სრულად და მაში გამოყენებულ ბიბლიოგრაფიას შეგიძლიათ გაეცნოთ აქ.

ბიძინა ლებანიძე არის ბერლინის სკოლის, ეკონომიკისა და სამართლის მოწვეული ლექტორი, ასევე, მკვლევარი ბერლინის თავისუფალ უნივერსიტეტში და სამეცნიერო საზოგადოების წევრი ‘’Kolleg-Forschergruppe’’- ში. 2014 წლიდან ის ატარებს კვლევას FP7 პროექტ MAXCAP (Maximizing the integration capacity of the European Union) ფარგლებში. მას მიღებული აქვს დოქტორის ხარისხი პოლიტიკის მეცნიერებებში, ბერლინის თავისუფალ უნივერსიტეტში და მაგისტრის ხარისხი საერთაშორისო ურთიერთობებში-თბილისის სახელმწიფო უნივერსიტეტი. ის ასევე მუშაობდა კონრად ადენაუერის ფონდში და იყო ლექტორი ილიას სახელმწიფო უნივერსიტეტში.