კომენტარი

XXI საუკუნის ბირჟა, როგორც საფინანსო ბაზრის ანტიკრიზისული მექანიზმი

4 ივნისი, 2010 • 2293
XXI საუკუნის ბირჟა, როგორც საფინანსო ბაზრის ანტიკრიზისული მექანიზმი

■ სავალუტო ბირჟების როლი ეკონომიკურ ურთიერთობებში:

მსოფლიოში ბოლო წლების საფინანსო კრიზისების განვითარება განვითარებულ ქვეყნებშიც კი გამოწვეულია საფინანსო ბაზრების დერეგულირების და დეზინტეგრირების პირობებით. არგენტინაში მიმიდინარე სავალუტო კრიზისმა მიიპყრო მთელი მსოფლიოს ყურადღება მხოლოდ იმიტომ, რომ ქვეყანაში წარმოებულმა სავალუტო ექსპერიმენტმა, რომელიც მდგომარეობდა ადგილობრივი ვალუტის კურსის ”მიბმაში” აშშ დოლართან სრული კრახი განიცადა. საწყის ეტაპზე წარმატებული ექსპერიმენტი არგენტინის ცენტრალური ბანკის დამოუკიდებლობის შეზღუდვის და სავალუტო ბირჟის სახით სავალუტო ანტიკრიზისული მექანიზმის არარსებობის გამო, გადაიზარდა ფართო მასშტაბიან ეკონომიკურ კრიზისში. ამან კიდევ ერთხელ დაამტკიცა, რომ დღეისათვის სავალუტო ბირჟები თამაშობენ უნიკალურ როლს, როგორც სავალუტო ბაზრის სტაბილურობის, ასევე გამჭირვალობისა და პროგნოზირებადობის უზრუნველყოფის მექანიზმებში.

სავალუტო ბირჟის ინსტიტუტი თავის მხრივ უზრუნველყოფს:

• სავალუტო ბაზრის ინფორმაციულ გამჭირვალობას*; 

რაც ნიშნავს იმას, რომ სავალუტო სექციაში ჩატარებული ყოველდღიური ვაჭრობის შედეგების ინფორმაცია მოიცავს: ვაჭრობის საერთო მოცულობას, .. ფრანქფურტის ფიქსინგის წესით დაფიქსირებულ კურსს; წინასწარი განცხადებით წარმოდგენილ მოთხოვნის და მიწოდების მოცულობას; მონაწილე ბანკების რაოდნობას; გახსნილია ყველა დაინტერესებული პირისათვის. გარდა ამისა ხელმისაწვდომია .. საკურსო ბიულეტენი 40 უცხოური ვალუტის კურსის ჩვენებით ლართან მიმართებაში.

• მონაწილეების მხრიდან სავალუტო კურსით მანიპულირებისაგან დაზღვევას*;

* ვალუტით ვაჭრობის წესებში გათვალისწინებულია სავაჭრო ვალუტის კურსის მაქსიმალური გადახრის დიაპაზონი წინა დღის ვაჭრობის კურსთან მიმართებაში.

• საბირჟო გარიგებების ანგარიშსწორების ჩატარების გარანტიას*;

* რაც შეეხება კურსის ცვლილების მცდელობებს არარეალური გარიგებების დადების გზით, აქ გათვალისწინებულია საანგარიშო დეპარტამენტზე ვაჭრობის მონაწილეების მხრიდან დელეგირებული უფლებები _ ბანკების საკორესპონდენტო ანგარიშებიდან გარიგებების თანხების ჩამოჭრაჩარიცხვის განხორციელება.
იმ შემთხვევაში, თუ ბანკის საკორესპოდენტო ანგარიშზე ვაჭრობის დღეს არ აღმოჩნდა საკმარისი თანხა იგი ჯარიმდება გარიგების თანხის გარკვეული %-ით მეორე მხარის სასარგებლოდ.

• ეროვნული ბანკის მხრიდან სავალუტო კურსის რეგულირების საშუალებას საბაზრო მეთოდების გამოყენებით*.

* საქართველოს ეროვნული ბანკი, როგორც საბირჟო ვაჭრობის უშუალო მონაწილე ახორციელებს გარიგებებს (ინტერვენციებს) აშშ დოლარის და ევროს შეძენის გზით (.. ლარის ემისიები).

ამავე დროს სავალუტო ბირჟის მეშვეობით სახელმწიფო ცდილობს მიზანმიმართულად უზრუნველყოს ეროვნული ვალუტის კურსის სტაბილურობა.

70-იან წლებში დასავლეთ ევროპის და ამერიკის სავალუტო ბირჟები გახდნენ საფინანსო ბაზრის სახელმწიფო რეგულირების ანტიკრიზისული პროგრამის და სავალუტო კონტროლის ერთ-ერთი მთავარი ელემენტი

■ სახელმწიფო რეგულირების მნიშვნელობა:

თავისთავად ცხადია, რომ საქართველოში სავალუტო ბირჟის არსებობა ბევრად ამცირებს საბანკო სისტემის საფინანსო რისკების დონეს, რაც თავის მხრივ ბევრად ეფექტურს ხდის სავალუტო კრიზისების დაძლევის და ნეიტალიზაციის სისტემას.

თავისთავად ცხადია, რომ ნებისმიერ სახელმწიფოში ფულად-საკრედიტო პოლიტიკის გატარებისას ძალზედ დიდი მნიშვნელობა ენიჭება ისეთი მაკროეკონომიკური ინდიკატორების რეგულირებას როგორიცაა სავალუტო კურსი და საპროცენტო განაკვეთები. აღნიშნული რეგულირების მეთოდები კი მკაცრად უნდა შეესაბამებოდეს ეროვნული ეკონომიკის მოთხოვნებს და დროის კონკრეტულ პერიოდში მისი განვითარების თავისებურებებს. ე.ი. სხვა სიტყვებით, რომ ვთქვათ, სავალუტო და საპროცენტო რეგულირების მეთოდები და შესაბამისი საფინანსო ინსტრუმენტები ადეკვატური უნდა იყოს თანამედროვე ეტაპზე წარმოქმნილი მაკრო-ეკონომიკური სიტუაციისა, ამასთან ერთად სახელმწიფო ინტერესების გამტარებელი ეროვნული ბანკის მხრიდან სავალუტო კურსის და საპროცენტო განაკვეთების რეგულირება პირდაპირ კავშირში იმყოფება ფულადი მასის მოცულობის რეგულირებასთან, რაც თავის მხრივ დამოკიდებულია როგორც კომერციული ბანკების სარეზერვო მოთხოვნების დადგენილ პარამეტრებზე, ისე შესაბამისი ინსტრუმენტების გამოყენებით საქართველოს ეროვნული ბანკის მხრიდან პირდაპირ მონაწილეობაზე ბანკთაშორის სახაზინო ვალდებულებების მეორად საბირჟო ბაზარზე. 

თავისთავად ცხადია, რომ თუ იზრდება ფულადი მასა (ეროვნულ ვალუტაში) _ მატულობს ინფლაციის ტემპი და შესაბამისად იზრდება კაპიტალის ღირებულება (სასესხო პროცენტი). მოცემული პარამეტრების დამოკიდებულება `მუშაობს~ უკუ მიმართულებითაც არსებული ფულადი მასის უცვლელი მდგომარეობის პირობებში. სხვა სიტყვებით რომ ვთქვათ, თუ ეროვნული ბანკი ზრდის საპროცენტო განაკვეთს (ე.წ. რეფინანსირების საპროცენტო განაკვეთი) ეროვნულ ვალუტაში ნომინირებული კაპიტალი ძვირდება, რაც თავის მხრივ იწვევს ლარის ”გამყარებას”.

გარდა ამისა, საქარღველოს ეროვნული ბანკი ატარებს სახელმწიფო ფასიანი ქაღალდების ყიდვა-გაყიდვის ოპერაციებს, რაც თავის მხრივ იწვევს ფულადი მასის რეგულირებას და საპროცენტო პოლიტიკის გატარებას, რომელიც პირდაპირ დაკავშირებულია სავალუტო კურსების დინამიკასთან და ფისკალურ მაკროეკონომიკური პარამეტრულ ანალიზის შედეგებთან.

ასეთი მიდგომა საბოლოო ჯამში ნიშნავს საქართველოს ეკონომიკის მდგომარეობის კომპლექსურ რეგულირებას.

თავის მხრივ თბილისის ბანკთაშორის სავალუტო ბირჟაზე შემუშავებული საფინანსო ინსტრუმენტებით ვაჭრობის და ანგარიშსწორების პროექტები გადიან დეტალურ ექსპერტიზას საექსპერტო კომოტეტში, რომლის შემადგენლობაში შედიან საქართველოს ეროვნული ბანკის, ფინანსთა სამინისტროს, აშშ ხაზინის დეპარტამენტის და ბანკთაშორისი სავალუტო ბირჟის წარმომადგენლები.

აღნიშნული პრაქტიკა უკვე დიდი ხანია ამართლებს თავისთავს, რამეთუ სახელმწიფოს მხრიდან რეგულირების ეფექტური დონის მისაღწევად საჭიროა ადეკვატური მექანიზმები, საფინანსო ინსტრუმენტები და შესაბამისი ინფრასტრუქტურა. იმ შემთხვევაში თუ საფინანსო ბაზარი ვერ უზრუნველყოფს მონაწილეებისათვის სავალუტო და საპროცენტო რისკების დაზღვევის ან გარიგებების შესრულების მექანიზმებს, აგრეთვე ვერ მიაღწევს ლიკვიდურობას და არ გააჩნია ფასწარმოქმნის ოპტიმალური მეთოდი, ის ბაზარი წარმოადგენს სტიქიურ და არაორგანიზებულ ბაზარს.

თავისთავად ცხადია, რომ არაორგანიზებულ (სტიქიურ) საფინანსო ბაზრისათვის დამახასიათებელია კურსების მკვეთრი ცვლილებები და წმინდა სპეკულაციური ოპერაციები.

ძირითადად ამ გარემომ განაპირობა ორგანიზებული ბაზრების შექმნა სავალუტო ბირჟების სახით. აღნიშნული სისტემის ფუნქციონირება კი მაშინ იქნება ქმედითუნარიანი, თუ იგი მოქცეული იქნება ბანკთაშორის სივრცეში. თვით საფინანსო ინსტრუმენტების ჭრილში სავალუტო და სახაზინო ვალდებულებების ბაზარები იმყოფებიან პირდაპირ ურთიერთკავშირში და აქტიურ ზეგავლენას ახდენენ ერთმანეთზე. სწორედ ზემოთ აღნიშნული ორი ბაზრის ასეთი მაღალი ხარისხის ურთიერთდამოკიდებულება განაპირობებს მათი ერთ ლოკალურ სავაჭრო სივრცეში კონცენტრირებას, რამაც ფაქტიურად განხორციელება ჰპოვა თბილისის ბანკთაშორის სავალუტო ბირჟის, როგორც ბანკთაშორისი ორგანიზებული მონეტარული ბაზრის ინფრასტრუქტურის სუბიექტის სავაჭრო სისტემაში. ამ ობიექტური მიზეზების გამო თვით საქართველოს საბანკო სისტემის (კომერციული ბანკების და ეროვნული ბანკის) მიერ 1993 წელს დაფუძნებულმა არასახელმწიფო სავალუტო ბირჟის ინსტიტუტმა მოიპოვა ბანკთაშორისი საფინანსო ბაზრის სახელმწიფო რეგულირების ანტიკრიზისული სისტემის ერთ-ერთი ძირითადი შემადგენელი ელემენტების ფუნქცია და სტატუსი.

ცხადია, რომ სახელმწიფო ფასიანი ქაღალდების და ვალუტის ლოკალურ ბანკთაშორის საბირჟო ბაზარზე, ეროვნული ბანკის მხრიდან კოორდინირებული ფულად-საკრედიტო, სავალუტო და საპროცენტო პოლიტიკის გატარება ბევრად ეფექტურია ვიდრე არასაბირჟო ბაზრებზე მონაწილეობით, მით უმეტეს, როგორც აღინიშნა, ეროვნული ბანკის რეგულირების ძირითად სფეროს წარმოადგენს კომერციული ბანკების სისტემა, რომელიც თავის მხრივ ფინანსური ბაზრის ფუნქციონირების ჭრილში, წარმოდგენილია და კონცენტრირებულია დილერების სახით თბილისის ბანკთაშორის სავალუტო ბირჟაზე.
უნდა ითქვას, რომ სავალუტო ბირჟის სავაჭრო და ინფორმაციული სისტემების მეშვეობით ცენტრალური ბანკები, მათ მიერ განხორციელებული ოპერაციების საშუალებით სავალუტო ფიუჩერსების* და სახელმწიფო ფასიანი ქაღალდების მეორად ბაზრებზე ახდენენ, როგორც ფულადი მასის, ისე ირიბად, სავალუტო კურსის რეგულირებას. მოცემული ეფექტის მიღება კი განპირობებულია სავალუტო ბირჟების, როგორც საფინანსო ბაზრის ინსტიტუტის მნიშვნელობით და ბანკთაშორისი ბაზრის მსხვილი ოპერატორების დილერი-ბანკების ამ სავაჭრო სისტემაში აქტიურობით.

აღსანიშნავია, რომ საქართველოს ეკონომიკისათვის ძალზედ მნიშვნელოვანი სახელმწიფო ფასიანი ქაღალდების საბირჟო ბაზარი, მაშინ ასახავს რეალურად მაკროეკონომიკური ინდიკატორების ცვლილებების მასშტაბებსა და ტენდენციებს და იქნება ადვილად რეგულირებადი, როდესაც იგი მიაღწევს ლიკვიდურობის ოპტიმალურ დონეს. თვით ბაზრის ლიკვიდურობა კი მიღწევადია მხოლოდ დილერი ბანკების როგორც მარკეტმეიკერების აქტიური ოპერაციებით, როგორც საკუთარი სახსრებით, ისე ინვესტორთა (კლიენტურის) ფართო სპექტრის დავალებების შესრულებით.

საერთოდ ერთი უნივერსალური ბირჟის სივრცეში სხვადასხვა სავაჭრო სექტორში წარმოდგენილი საფინანსო ინსტრუმენტებთან ოპერაციების აქტიური ჩატარება განაპირობებს კაპიტალის გადანაწილების ინტენსიურობას, რაც ნიშნავს ფულადი მასის ბრუნვადობის ზრდას. ეს კი მაკროეკონომიკური კანონების გათვალისწინებით ოპტიმალურს ხდის ფულადი მასის ოდენობას და ამცირებს მისი ზრდის აუცილებლობას და თავისთავად ცხადია, რომ სავალუტო კურსი ინარჩუნებს დღემდე სტაბილურობას. რომ დავუბრუნდეთ სახელმწიფო საფინანსო ინსტიტუტების რეგულირების როლს საბაზრო ეკონომიკაში მიღებული და ადაპტირებული მეთოდების გამოყენებით უნდა ავღნიშნოთ, რომ შესაბამისი ხელშეწყობის შემთხვევაში საქართველოს ეროვნული ბანკიდან და ფინანსთა სამინისტროს მხრიდან, აღნიშნული მიდგომა განაპირობებს ობიექტურ ფასწარმოქმნის მექანიზმების ამუშავებას როგორც სავალუტო კურსზე ისე საპროცენტო განაკვეთებზე, რაც საბოლოო ჯამში უზრუნველყოფს სახელმწიფო შიდა ვალის მომსახურეობის ხარჯების თანდათანობით შემცირებას და მიმდინარე ვალის მოცულობის დინამიკის ზრდის შესაძლებლობის წარმოქმნას.

დღეისათვის ეკონომიკის გლობალიზაციის პირობებში სიცოცხლისუნარიანი საბირჟო მექანიზმი შეიძლება იყოს მხოლოდ იმ შემთხვევაში, თუ სავაჭრო სისტემაში წარმოდგენილი იქნება საფინანსო ინსტრუმენტების ფართო არეალი შესაბამისი გარიგებების შესრულების საგარანტიო მექანიზმის გამოყენებით.

ამ მიმართულებით თბილისის ბანკთაშორისი სავალუტო ბირჟის სპეციალისტების მიერ შემუშავებული და ტესტირებული იყო საფინანსო საბირჟო ბაზრის ისეთი სეგმენტების სავაჭრო-საანგარიშსწორებო და რისკმენეჯმენტის სისტემები, როგორიცაა: ბანკთაშორისი სასესხო ბაზარი, სავალუტო და საპროცენტო ფიუჩერსები, ოქროს სტანდარტული ზოდების დოკუმენტალური მიმოქცევა. თბსბ-ის ძირითადი მიზანია შექმნას კონცენტრირებული ბანკთაშორისი საფინანსო ბაზრების მულტისეგმენტური სისტემა, რაც ნიშნავს ბანკებისათვის ხარჯების ოპტიმიზაციას და ფინანსების მართვის სისტემების ეფექტურად გამოყენებას. რასაკვირველია, აღნიშნული საბაზრო სეგმენტების განვითარებას ჭირდება საკანონმდებლო-ნორმატიული უზრუნველყოფა, რის გარეშეც შეუძლებელია ესოდენ მნიშვნელოვანი 

 

მასალების გადაბეჭდვის წესი