საზოგადოება

სტალინიზმის რეინკარნაციები

3 ნოემბერი, 2010 • 2197
სტალინიზმის რეინკარნაციები

თანამედროვე იტალიელი ფილოსოფოსი ჯორჯო აგამბენი ერთგან საუბრობს იმის შესახებ, რომ მეოცე საუკუნე არის ლიტურგიის საუკუნე. სიცხადისათვის მივყვეთ მის ლექციას და ვნახოთ ის, რაც აქ  ყველაზე მეტად გვაინტერესებს, თან ჩავურთოთ მცირე კომენტარები.

პაგანური (წარმართული) მისტერიები (რიტუალები, საიდუმლოებები) იყო ქმედება, პრაქსისი, რომელსაც შეეძლო განეხორციელებინა მათი ხსნა, ვინც ამ ქმედებაში ე.ი. მისტერიულ მოქმედებაში მონაწილეობდა. ქრისტიანული ლიტურგიაც (მათ შორის, მართმადიდებლურიც) არის სწორედ ასეთი პრაქსისი, ანუ ქმედება. გამოთქმა– ადამიანებს შორის ღმერთის მისტერიული თანდასწრება –არის ტავტოლოგია, რადგან თანდასწრება ისედაც მისტერიის (ლიტურგიის) აუცილებელი კომპონენტია. მართალია, მისტერია არის ნიშანი (თანდასწრების და ა.შ.), მაგრამ ის არაა მხოლოდ უბრალო ნიშანი, არამედ ისეთი ნიშანი, რომელიც რეალურად ანხორციელებს იმას, რისი ნიშანიც არის (იმას, რასაც აღნიშნავს). მეტიც, ქრისტიანობა არაა დოქტრინა (დოგმების აკიდო), არამედ მისტერია (საიდუმლო, საკრამენტი, რიტუალი). ლიტურგია ისეთი ნიშანია, ანუ ქმედება, როდესაც მისი აღმსრულებელი მღვდელმსახურის პიროვნული თვისებები არანაირ გავლენას არ ახდენს ღმერთის თანაყოფნის (თანდასწრების) რეალურობაზე (ეს ერთნაირადაა მიღებული როგორც ლათინურ-კათოლიკურ, ისე ბერძნულ-მართლმადიდებლურ საქრისტიანოში). ეს თითქმის მაგიური, ანუ უპიროვნო და მექანიკური მოქმედებაა. განმანათლებლობის შემდეგ (მე-18 საუკუნიდან მოყოლებული) ხდება ლიტურგიის თანდათანობითი დესაკრალიზაცია, მისი პროფანაცია, ანუ გადმოსვლა სეკულარულ (საერო) სფეროში. და მე-20 საუკუნის პირველ ნახევარში ლიტურგია იყო ყველგან, ანუ ადამიანის ცხოვრების თითქმის ყველა სფეროში. ეს პერიოდი იყო ლიტურგიის ხანა. მეტიც, ჩვენ დღემდე ვცხოვრობთ ამ ხანის მემკვიდრეობაში. მაგალითად, ჰიტლერი აღიქმებოდა არა მხოლოდ უბრალო ნიშნად, ანუ სიმბოლოდ, არამედ გერმანული ერის რეალურ და უშუალო თანაყოფნად (თანდასწრებად) ისევე, როგორც ქრისტეს თანდასწრება ლიტურგიისას. ფიურერი ხდებოდა კოლექტიური პიროვნება, უსახო სახე. გერმანელი ერი მასში ხედავდა საკუთარ თავს (ასეთივე მდგომარეობა იყო სტალინის შემთხვევაში). მეტიც, ჩვენ არ შეგვიძლია გავიგოთ თანამედროვე ხელოვნება ლიტურგიული პრაქტიკის გარეშე. ხელოვნებაც იქცა პროფანირებული (სეკულარიზირებული, გაერებული) ლიტურგიის სახედ და გამტარად…

რა თქმა უნდა, საქართველოში ნაკლებად გვაინტერესებს ფიურერი  და გერმანია. ჩვენთვის სასიცოცხლო მნიშვნელობა აქვს სტალინის ფენომენს ჩვენს დღევანდელ  ცხოვრებაში.

დავიწყოთ დოდონა კიზირიას სტატიით, „ტირანი, როგორც მესია“(დოდონა კიზირია, ტირანი, როგორც მესია, საერთაშორისო კონფერენცია „ტოტალიტარიზმი და ლიტერატურული დისკურსი. მე-20 საუკუნის გამოცდილება“. შოთა რუსთაველის ქართული ლიტერატურის ინსტიტუტი. მასალები. ლიტერატურის ინსტიტუტის გამომცემლობა, თბილისი 2010, 377-383).

მეოცე საუკუნის ტოტალური რეჟიმის მქონე ქვეყნების კულტურულ დისკურსებს ახასიათებდა მითოლოგიური აზროვნებისა და რიტუალების კულტივირება (წინ წამოწევა), სიმბოლიკის იმგვარი შექმნა, რომელიც რელიგიურ მნიშვნელობას ითავსებდა. საბჭოთა პოლიტიკურ სივრცეში მართმადიდებლური რწმენა შეცვალა დოგმატიზიბულმა მარქსიზმმა, რამაც მესიანური, ესქატოლოგიური რელიგიის ყველა ატრიბუტი შეიძინა. დამკვიდრდა რელიგიური ლექსიკა, როგორიცაა – მოძღვრება, მსხვერპლი, ზიარება, მარადისობა უკვდავება და ა.შ. საბჭოთა ლიტერატურამ რიტუალისტური სტრუქტურა გამოიმუშავა და ჰაგიოგრაფიული (წმინდანთა ცხოვრების) ჟანრის თითქმის ყველა მოტივი შეითვისა. ჰაგიოგრაფია კი, მოგეხსენებათ, უპირატესად ლიტურგიული ჟანრია, ან უკიდურეს შემთხვევაში, მას საფუძვლად უდევს ლიტურგია.

გავაგრძელოთ ქეთევან ელაშვილის სტატიით.(ქეთევან ელაშვილი, სიმბოლოთა დესტრუქცია ტოტალიტარიზმის ფონზე ანუ საკრალურის პროფანაცია, საერთაშორიშო კონფერენცია „ტოტალიტარიზმი და ლიტერატურული დისკურსი. მე-20 საუკუნის გამოცდილება“. შოთა რუსთაველის ქართული ლიტერატურის ინსტიტუტი. მასალები. ლიტერატურის ინსტიტუტის გამომცემლობა, თბილისი 2010, 71-73)

„ტოტალური ეპიდემიის“ გავლენით, ანუ ტოტალიტარიზმის ზეწოლის ქვეშ ზოგჯერ გენიალური პიროვნებებიც ექცევიან. არც გალაკტიონი იყო გამონაკლისი. მისი პოეზია ზოგჯერ ტოტალიტარიზმის აკომპანიმენტითაცაა გაჟღერებული. სწორედ ამ ჟღერად ფონზეა შესაძლებელი საკრალურის ერთგვარი დაბინდვა და მისი შეუსაბამო პროფანაცია. ასეთ ვითარებაში გალაკტიონთან სრულიად უშესატყვისო სახე-სიმბოლოებიც გვხვდება. მაგალითად, ბიბლიური „ქებათა ქება“ (რომელიც უაღრესად მისტიკური ტექსტია და პოეტურად ასახავს  ადამიანის ღმერთთან ზიარების უნატიფეს და უმწვერვალეს მდგომარეობას),  გალაკტიონთან სტალინს მიესადაგება.

„ქებათა ქება, ქებათა ქება,

ქებათა ქება ჩვენს ძვირფას ბელადს!..

ჩვენი ქართველი ერის სახელით

სტალინ! გილოცავთ წელთა სიახლის

დაწყებას, გულის მთელი ძახილით!“

მთელი ქართველი ერის მისტერიალისტური მსახურების საგანი ხდება ბელადის ხატი. ლიტურგია ინაცვლებს ერის სეკულარულ სივრცეში და ახდენს თავად სეკულარულის პროფანაციასაც. ბიბლიური საგალობელის ადრესატი, მისტიკური ტრფობისა და ზიარების ობიექტი ხდება სტალინი. არა ქრისტე და ღმერთი, არამედ მიწიერი ბელადი, და ამ გზით,  ეს უკანასკნელი იკავებს ღვთაებრივი სიმბოლოს ადგილს. ამგვარად, ტოტალიტარიზმის სული ფესვგადგმული ხდება ინდვიდში  (სწორედ ესაა ლიტურგიის მიზანი, რომ სულიწმინდამ მოიცვას მთლიანად ინდივიდი). ამგვარად, ბელადი არა მხოროდ ფიზიკურად ანადგურებს ადამიანს, არამედ შიგნიდან ხრწნის და სპობს მასში თავისუფლებას. ჯორჯიო აგამბენი საფუძვლად იღებს მიშელ ფუკოს „ბიოძალაუფლებას“ – ხერხი და საშუალება, რომლითაც ძალაუფლება შეაღწევს სხეულში, რათა დაეუფლოს თავად მათ სიცოცხლეს, ვისაც მართავს და ანალიზს უკეთებს ბიოპოლიტიკას: მიაჩნია, რომ ძალაუფლების მთავარი არე არის მარტივი და ბიოლოგიური სიცოცხლის განვითარებადი პოლიტიზირება. homo sacer არის ადამიანი, რომელიც გაშიშვლებულია (განძარცული) ყოველგვარი თვისებისა და უფლებისაგან, რომელზეც ძალაუფლებას ფლობს მთლიანად და რომლის სიკვდილსა და სიცოცხლეზე აქვს უფლება.

 და როგორც ლევან დალაქიშვილი წერს: „[ისმის] აღტაცებული შეძახილები, ლიქნა, მაამებლობა, ხელების ლოკვა [როგორც მღვდელმსახურის –კ.კ] ბელადის უმაგალითო წარმატებებით მონუსხული მასის ადამიანის მხრიდან“. და როგორც ჯორჯო აგამბენი ამბობს, რომ ჩვენი საუკუნე პროფანული ლიტურგიის საუკუნეა,  დაახლოებით ასევე ამბობს რუსუდან ნიშნიანიძეც. კერძოდ, „ურთულესი მე-20 საუკუნე: ეპოქალური ძვრების, ღირებულებათა გადაფასების, ნგრევის, შენების, ტრაგიკომედიების, დამარცხებათა და გამარჯვებების, ომების საუკუნე… და კიდევ ერთი, ბელადების საუკუნეც“.  რუსუდან ნიშნიანიძე იქვე აგრძელებს, რომ „ჩვენი ბელადი“ სტალინი მამადაც იწოდებოდა. ანუ, სტალინი ღმერთის დარად და ღმერთის ადგილზე გაცნობიერდებოდა და „იგალობებოდა“ როგორც პიროვნება, ვისგანაც სიცოცხლითა ხარ დავალებული. ბელადი ხდება ღმერთი და მამა. კარგავს ადამიანურ სახეს და იქცევა საკრალურ სიმბოლოდ. შესანიშნავად აქვს ეს გრიგოლ რობაქიძეს გადმოცემული: „ყველა, გამონაკლისის გარეშე, სტალინის დიქტატურას იღებს როგორც ‘პიროვნულს’. ეს გაუგებრობაა. სტალინის დიქტატურა სრულიად საგანგებო ხასიათისაა […] – დიქტატურა, თავისი იდუმალებით, აქამდე გამოუცნობი მთელი მსოფლიოსათვის. […] თუ საბჭოთა კავშირში მოიძებნება თუნდაც ერთადერთი თავისუფალი ადამიანი, მაშინ შესაძლებელი კიდევ იყო (!), გვეფიქრა, რომ ეს პარადოქსია. ის იქ ვერ მოიძებნება […] ქმედებით გამომხატველი ამ ურჩხულის – ანონიმის – კოლექტივის წარმოადგენს სტალინი. აქედან მისი არაადამიანური ძლიერება, აქედანვე, მისი უსაზღვრო ძალაუფლება“.

 სტალინმა დაკარგა პიროვნულობის არეალი. იგი გახდა მითიურ-რელიგიური „სისავსის“ მატარებელი. შეგვიძლია, არ დავეთანხმოთ გრ. რობაქიძეს და ვთქვათ, რომ არა მხოლოდ სტალინის სახეა ამგვარი, არამედ მეტნაკლებად ყველა ბელადის, როგორც ამას ჯორჯო აგამბენის ზემომოყვანილი მსჯელობა ადასტურებს, მაგრამ ეს არაა ახლა მნიშვნელოვანი. ჩვენთვის მნიშვნელოვანია ის გარემოება, რომ ბელადები კი კვდებიან, მაგრამ გადის დრო და ბელადომანიით შეპყრობილი მასა, თუნდაც რომ უარყოს ძველი „ღმერთ-ბელადი“, მის ადგილას ახალს „გამოჩეკს“.

ამ უკანასკნელ ვითარებას კარგად ასახავს დათო-პაპავა გურჯის წერილი „რობერტ სტურუას სიზმრები – ანუ რამ დაღუპა ქართული თეატრი“. ამ წერილში ავტორი ქართული თეატრის დღევანდელ ვითარებაზე საუბრობს:

„ჩემ მიერ დადგმულ სპექტაკლს პრემიერამდე რამოდენიმე დღით ადრე სტურუამ “ვეტო” დაადო. […] სპექტაკლი “სტალინზე ნადირობის” სათაურს ატარებდა და საზოგადოებაში გაბატონებული ტოტალიტარიზმის, ანუ ერთი ადამიანის კულტის წინააღმდეგ გაილაშქრა. ისეთი წყობის საწინააღმდეგოდ, როგორიც რობეტ სტურუამ რუსთაველის თეატრში დანერგა. მეტსაც გეტყვით, დარწმუნებული ვარ, რომ სპექტაკლი ჯერ კიდევ მის ნახვამდე არ მოსწონდა, რადგან იცოდა, რომ მასში ვცდილობდით ახალი ნოვატორული ფორმების დანერგვას და ეტყობა, ეს უფრო აშინებდა. ამიტომაც მე და ჩემი მეგობრები დარწმუნებული ვიყავით, რომ ბატონი სტურუა ყველა საშუალებას იხმარდა, რომ პრემიერა ჩაეშალა. […] შიშით და ინტრიგებით თუ აავსო თეატრი, სადაც სუფთა ჰაერს არ შეესვლება – მაშინ რა ენერგიით და სიყვარულით უნდა აავსო სპექტაკლები? ეს არ ეხება მხოლოდ რუსთაველის თეატრს და, სამწუხაროდ, ეს ავადმყოფობა, რომელსაც ‘სტურუა-მანიად’ ან კიდე უფრო გამოჩენილ ქართველის საპატიოდ, ‘სტალინ-მანიას’ დავარქმევდი, ბევრ სხვა თეატრსაც გადაედო. მათი ხელმძღვანელები, თეატრის სტატუსის და მნიშვნელობის მიხედვით, პატარა ან ცოტა უფრო დიდი “სტალ-სტურუებად” არიან ქცეულნი… ერთი ულვაში და კიტელი აკლიათ თორემ… საკუთარი მნიშვნელობის განცდა – იცოცხლე!!! სახის მიმიკა, ლაპარაკის ტონი, ჩაცმულობა, სიარულის მანერა – გეგონება გაცოცხლდა იოსები!!!“

ჭეშმარიტად (!) ამაზრზენი სიტუაციაა. ნამდვილად არ ვიცი, მართლა ასეთი ვითარებაა თეატრში თუ არა და დათო პაპავა-გურჯი მხოლოდ განაწყენებული ადამიანია თუ არა, მაგრამ, დღევანდელ ზოგადქართულ, ანუ გრუზიასტანულ ვითარებას რომ აღწერს, უთუოა – ჩემი აზრით, რა თქმა უნდა. მოყვანილი სტატია ბელადის „ქართულ ეროვნულ“ განზომილებაზეც ლაპარაკობს. ანუ, როგორც სტალინი იყო საბჭოთა ერის განსხეულება, სიმბოლო და დიდება, ასევე პატარა სტალინუკები (რაჭულად რომ მოვაქციოთ) ქართველი ერის წარსულ-მომავალი „დიდების“ გარანტია…

ქართულ სნობიზმზეც ლაპარაკობს ავტორი. ეს კიდევ ერთი შტრიხია, რომელიც მნიშვნელოვანი მგონია. აი, ქართველი „ჯიპომანი“ და „სვეტსკი სნობები“ როგორ ადიდებენო სტალინუკებს: „ქართულ თეატრალურ წრეებში კარგად არის ცნობილი ერთი მისტიკური რიტუალი… ეს გახლავთ ბატონ სტურუას ერთი უცნაური ჩვევა – სხვა რეჟისორის დადგმულ სპექტაკლის პრემიერის დროს “ჩაძინება”. […] ეგ “ჩაძინება” მაყურებელში თუ მანდ მყოფ პროფესიონალებში დიდ აჟიოტაჟს იწვევს – სტურუას თუ დაეძინა, ესე იგი სპექტაკლი არ ვარგა! […] დაიწყო სპექტაკლი და ასე 5-15 წუთში დარბაზს ჩურჩულმა გადაუფრინა…”ვაიმე, სტურუას ჩაეძინა?. […] დარბაზის ყურადღება სცენისკენ კი არა, არამედ დიდ რეჟისორზე არის მიპყრობილი: “შეხედეთ – ფიქრებით და იდეებით დამძიმებული გენიოსის თავს, რომელიც ოდნავ მარცხნისკენ არის მოხრილი. აი, სახე კი ჩვილი ბავშვივით ნათელი და ოდნავ გაღიმებული… ვაიმე, ნეტავ რა ესიზმრება??? ალბათ, რა ფერად და საინტერესო სიზმრებს ხედააავს!!! ფერიებს, ანგელოზებს… ვაიმე რა სილამაზეაააა!!!!’ აი, ასე მითოლოგიური ეგვიპტურ სფინქსივით სიზმრებში და ოცნებებში წასული სტურუა ზემოდან გადმოყურებს ქართულ თეატრს“.

ჩემი აზრით, ეს ვითარება ვრცელდება ყველა სფეროზე. სამწუხაროდ, თვით ეკლესიაზეც. აი, ჟურნალისტების ცნობილი თვითცენზურაც ასეთი სახის მოვლენა მგონია. ამაზე ისაუბრა გიგა ზედანიამ სატელევიზიო არხის „მაესტროს“პირველი ნოემბრის გადაცემა „დიალოგში“, რასაც მისი ოპონენტის, ლაშა ტუღუშის გამწყრალი რეაქცია მოჰყვა. არადა, ეს უცნაური „პატრიარქომანია“ ძალიან ცუდ მდგომარეობაში აყენებს თავად ჩვენს პატრიარქს, რადგან მისგან „სტალინუკას“ ქმნის. აქ ორმაგი საცთურია, თითქოს წრე შეიკრა და თავის „მშობლიურ“, ანუ საკრალურ წიაღს დაუბრუნდა ლიტურგია, მაგრამ, პირიქით, ამ შემთხვევაში, ხდება საკრალურის ტოტალური გაყალბება და პროფანაცია, რადგან ქრისტიანული ლიტურგიული აზროვნება არ იცნობდა ასეთ გაკულტებულ და „გაარადამიანებულ“, ანუ ადამიანის სახედაკარგულ, კოლექტიურ პერსონებს (იყო ამის ჩანასახი ლიტურგიის ჩამტარებელი მღვდელმსახურის პიროვნული თვისებების გამორიცხვისა, როგორც ჯორჯო აგამბენი ამბობს, მაგრამ სრულად იგი არ განხორციელებულა). ხდება საკრალურის და თვით სეკულარულის მთლიანი გაყალბება – აღარც საკრალურია საკრალური და აღარც სეკულარული სეკულარული…

ჰოდა, მგონია, რომ საჭიროა სტალინის ძეგლის კვარცხლბეკის მორღვევაც და სნობურ-მონური ნაციონალისტური თვითრეალიზირება/თვითგანდიდებისათვის სიმბოლოდ ქცეული პატრიარქის ხატის ნაცვლად, მის (პატრიარქის) ადამიანურ სახეს დავუბრუნდეთ, ვიცნოთ იგი და ისეთს ვცეთ პატივი, როგორიც ის არის ნამდვილად – ამის შესაძლებლობას მისი პიროვნება მგონი იძლევა. თორემ, წინააღმდეგ შემთხვევაში, მის „განღმრთობილ“ ხატს ამოფარებული „ყვარყვარეები“ (ეს მცირე კალიბრის „მოთარეშე“ არქიფო სეთურები – „ჯიპოსან“-სნობ-„სვეტსკი“ მამაოებიც მათ შორის) იმდენს იზამენ, რომ ეკლესიას შეაძულებენ საზოგადოების თუნდაც ოდნავმოაზროვნე ნაწილს. ეს ერთი. და მეორე, თუ ახლავე არ მოინგრა ეს კვარცხლბეკი, წავა ილია მეორეც (ვფიქრობ, რომ სწორედ მასზე კონცენტრირდა ტოტალიტარიზმ/სტალინიზმის მიერ დასნეულებული ჩვენი ცნობიერება) ადრე თუ გვიან და მერე ისევ ვიღაცას გააღმერთებს მონა-მხევალ-სვეტცკი-სნობთა ქორო…

„იგი წავა და სხვა მოვა ტურფასა “კვარცხლბეკოანსა”…

კახაბერ კურტანიძე
კახაბერ კურტანიძე

ავტორის შესახებ

კახაბერ კურტანიძე 1999–2005 წლებში სწავლობდა თეოლოგიას თესალონიკის არისტოტელეს უნივერსიტეტში (საბერძნეთი, მაგისტრის ხარისხი),  2006–2007 წლებში კი ბოსტონის წმინდა ჯვრის მართმადიდებლურ კოლეჯში  (აშშ, ThM -ის ხარისხი). არის ილიას უნივერსიტეტის დოქტორი და სამაგისტრო პროგრამის  “ქრისტიანული თეოლოგია” ხელმძღვანელი.

მასალების გადაბეჭდვის წესი